منبر

وَ قَالَ علیه السلام أَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ ضُرَّهُ وَ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَهُ-

 

1- کوچک گردانید خود را کسیکه طمع و آز (بآنچه در دست مردم است) را روش خویش قرار داد (زیرا لازمه طمع نیازمندى و فروتنى است، و لازمه نیازمندى و فروتنى پستى و کوچکى) 2- و بذلّت و خوارى تن داده کسیکه گرفتارى و پریشانى خود را (نزد دیگرى) آشکار نماید (زیرا لازمه اظهار گرفتارى و پریشانى حقارت و زیر دستى است) 3- و نزد خویش خوار است کسیکه زبانش را حکمران خود گرداند (بى تأمّل و اندیشه هر چه به زبانش آید بگوید که بسا موجب هلاک و تباهى او گردد، و چنین کس مقام و منزلتى براى خود در نظر نگرفته است).

( ترجمه وشرح نهج البلاغه(فیض الاسلام)، ج 6 ، صفحه ى 1089)

 

6- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَى النَّاسِ اسْتِلَابٌ لِلْعِزِّ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَیَاءِ وَ الْیَأْسُ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ عِزٌّ لِلْمُؤْمِنِ فِی دِینِهِ وَ الطَّمَعُ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ

 

امام صادق علیه السّلام میفرمود: حاجت خواستن از مردم موجب سلب عزت و رفتن حیا گردد، و نومیدى از آنچه دست مردمست، موجب عزت مؤمن است در دینش، و طمع فقریست حاضر و آماده.

 

1- لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص أَفْقَرُ النَّاسِ الطَّمِعُ

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : فقیرترین مردم، شخص طمعکار است.

 

وَ قَالَ علی ع وَ الطَّمَعُ رِقٌّ مُؤَبَّدٌ و فرمود: طمعکارى ، بندگى همیشگى است .

 

وَ قَالَ ع أَکْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ و فرمود: بیشترین هلاکتگاه هاى خردها ، زیر درخشش طمعهاست .

 

وَ قَالَ ع الطَّامِعُ فِی وِثَاقِ الذُّلِّ و فرمود: طمعکار ، در بندِ خوارى است .

 

وَ قَالَ ع مَنْ أَتَى غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ و فرمود: هر که نزد توانگرى رود و به خاطر توانگریش در برابر او کرنش کند، دو سوم دینش از بین برود.

 

وَ قَالَ ع إِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَیْرُ مُصْدِرٍ وَ ضَامِنٌ غَیْرُ وَفِیٍّ وَ رُبَّمَا شَرِقَ شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رَیِّهِ فَکُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّیْءِ الْمُتَنَافَسِ فِیهِ عَظُمَتِ الرَّزِیَّةُ لِفَقْدِهِ وَ الْأَمَانِیُّ تُعْمِی أَعْیُنَ الْبَصَائِرِ وَ الْحَظُّ یَأْتِی مَنْ لَا یَأْتِیهِ

و فرمود: طمع آبشخور است وارد شونده اش، بیرون نمى آید و ضامنى است که [به ضمانت خود ]وفا نمى کند ، چه بسا که آشامنده آب، پیش از سیراب شدن، آب گلو گیرش شود . هر چه مطلوب ارزشمندتر باشد، مصیبت از دست دادن آن بزرگتر است ، آرزوها، چشمهاى بصیرت را کور مى کند و نصیب هر کس، گر چه در پى آن نرود، به او مى رسد .

 

وَ قَالَ ع فِی وَصِیَّتِهِ لِلْحَسَنِ ع الْیَأْسُ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى النَّاسِ مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغَنَاء

و در سفارش خود به امام حسن فرمود: برکندن امید، بهتر از خواهش از مردمان است. چه زشت است فروتنى هنگام نیازمندى، و درشتى به وقت بىنیازى.

 

 

 

 

 

 

 

درمان افسردگی به کمک روایات

المحاسن (للبرقی)؛ ج‌1، ص: 17

إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ

________________________________________
برقى، ابو جعفر، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن (للبرقی)، 2 جلد، دار الکتب الإسلامیة، قم - ایران، دوم، 1371 ه‍ ق

 

نهج البلاغة؛ ص: 409

وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَةِ وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَةِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ وَ مَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ

یقین بر چهار پایه استوار است: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیّت ها، پند گرفتن از حوادث روزگار، و پیمودن راه درست پیشینیان. پس آن کس که هوشمندانه به واقعیّت ها نگریست، حکمت را آشکارا بیند، و آن که حکمت را آشکارا دید، عبرت آموزى را شناسد، و آن که عبرت آموزى شناخت گویا چنان است که با گذشتگان مى زیسته است.

________________________________________
گردآورنده فرمایشات امام، امیر المؤمنین، علیه السلام: سید رضى، محمد، نهج البلاغة، در یک جلد، مؤسسه نهج البلاغه، قم - ایران، اول، 1414 ه‍ ق

 

 وَ الشَّکُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى التَّمَارِی وَ الْهَوْلِ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دَیْدَناً لَمْ یُصْبِحْ لَیْلُهُ وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِی الرَّیْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیَاطِینِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیهِمَا .

 شک چهار بخش دارد: جدال در گفتار، ترسیدن، دو دل بودن، و تسلیم حوادث روزگار شدن. پس آن کس که جدال و نزاع را عادت خود قرار داد از تاریکى شبهات بیرون نخواهد آمد، و آن کس که از هر چیزى ترسید همواره در حال عقب نشینى است، و آن کس که در تردید و دو دلى باشد زیر پاى شیطان کوبیده خواهد شد، و آن کس که تسلیم حوادث گردد و به تباهى دنیا و آخرت گردن نهد، و هر دو جهان را از کف خواهد داد.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : اُعبُدِ اللّه َ على الرِّضا .فإن لَم تَستَطِعْ ، ففی الصَّبرِ على ما تَکرَهُ خَیرٌ کثیرٌ .خدا را با خشنودى عبادت کن و اگر نتوانستى چنین باشى ، پس در صبر بر امورى که خوشایند تو نیست، خِیر فراوان است. ( المغنی عن حمل الأسفار : ۲/۱۰۱۴/۳۶۸۶ )

امام على علیه السلام :نِعمَ القَرینُ  ، الرِّضا .نیکو همنشینى است خشنودى .( نهج البلاغة : الحکمة ۴ )

 

 امام على علیه السلام: مَن عَتَبَ على الزمانِ ، طالَت مَعتَبَتُهُ .هرکه از زمانه گلایه کند ، گله او به درازا کشد .( عیون أخبار الرِّضا : ۲/۵۳/۲۰۴ )

 

امام على علیه السلام :أغْضِ عَلى القَذى و إلاّ لَم تَرضَ أبدا .بر ناملایمات چشم فرو بند و گرنه هیچگاه خشنود نباشى .( نهج البلاغة : الحکمة ۲۱۳ )

 

 امام على علیه السلام :إذا لَم یَکُنْ ما تُرِیدُ ، فلا تُبَلْ ما کُنْتَ .هر گاه  آن نشد که تو مى خواهى ، پس از وضعى که دارى دلگیر مباش .( نهج البلاغة : الحکمة ۶۹ )

 

 امام على علیه السلام :إذا لَم یَکُنْ ما تُرِیدُ فَأرِدْ ما یَکونُ .هر گاه آن نشد که تو مى خواهى ، پس آنچه را هست بخواه .(غرر الحکم : ۴۰۵۸ )

 

 امام حسن علیه السلام :مَنِ اتَّکَلَ على حُسنِ الاختِیارِ مِنَ اللّه ِ ، لَم یَتَمَنَّ أنّهُ فی غَیرِ الحالِ التی اختارَها اللّه ُ لَهُ .هرکه به حُسن انتخاب خداوند تکیه کند ، جز آن وضعى را که خدا برایش برگزیده است ، آرزوى داشتن وضعى دیگر نکند .

( بحار الأنوار: ۷۸/۱۰۶/۶ )

 

 امام صادق علیه السلام :لَم یَکُن رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یقولُ لِشَیءٍ قد مَضى : لَو کانَ غَیرَهُ !رسول خدا صلى الله علیه و آله هیچ گاه درباره چیزى که گذشته بود نمى گفت: کاش جز این بود!( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۷/۷۵ )

 

امام صادق علیه السلام :إنّا قَومٌ نَسألُ اللّه َ ما نُحِبُّ فِیمَن نُحِبُّ  فَیُعطِینا فإذا أحَبَّ ما نَکرَهُ فِیمَن نُحِبُّ ، رَضِینا .ما خاندانى هستیم که آنچه را براى عزیزانمان دوست داریم  از خدا مى خواهیم و خدا به ما عطا مى کند و هرگاه آنچه را ما براى عزیزانمان ناخوش مى داریم ، خدا خوش بدارد، ما هم به آن خشنودیم .( بحار الأنوار: ۸۲/۱۳۳/۱۶ )

 

 

امام صادق علیه السلام :رَأسُ طاعَةِ اللّه ِ ، الرِّضا بما صَنَعَ اللّه ُ ، فیما أحَبَّ العَبدُ و فیما کَرِهَ .خشنودى به آنچه خدا مى کند ، چه خوشایند بنده باشد یا ناخوشایند او ، در رأس فرمانبرى از خداست .( بحار الأنوار: ۷۱/۱۳۹/۲۸ )

 

 امام صادق علیه السلام :رَأسُ طاعَةِ اللّه ِ الصَّبرُ و الرِّضا عنِ اللّه ِ فیما أحَبَّ العَبدُ أو کَرِهَ و لا یَرضى عَبدٌ عنِ اللّه ِ فیما أحَبَّ أو کَرِهَ  ،إلاّ کانَ خیرا لَهُ .

شکیبایى و خشنودى نسبت به آنچه خدا مى کند ، خواه خوشایند بنده باشد یا نه ، در رأس عبادت خداست و هیچ بنده اى در پیشامدهاى خوشایند و ناخوشایند از خدا خشنود نباشد ، مگر این که آن برایش بهتر باشد .( بحار الأنوار: ۷۱/ ۱۵۸/۷۵ )

 

 امام زین العابدین علیه السلام :أعلى دَرَجةِ الزُّهدِ ، أدنى دَرَجةِ الوَرَعِ و أعلى دَرَجةِ الوَرَعِ  ، أدنى دَرَجةِ الیَقینِ و أعلى دَرَجةِ الیَقینِ  ، أدنى دَرَجةِ الرِّضا .

بالاترین درجه زهد ، پایین ترین درجه ورع است و بالاترین درجه ورع ، پایین ترین درجه یقین است و بالاترین درجه یقین ، پایین ترین درجه خشنودى  [ از خدا ] است .( الکافی : ۲/۱۲۸/۴ )

 

 امام زین العابدین علیه السلام :الرِّضا بمَکروهِ القَضاءِ ، مِن أعلى دَرَجاتِ الیَقینِ .

راضى بودن به قضاى ناخوشایند [خدا] ، از بالاترین درجات یقین است.( التمحیص : ۶۰/۱۳۱ )

 

 امام زین العابدین علیه السلام :الرِّضا بالمَکروهِ ، أرفَعُ دَرَجاتِ المُتّقینَ .راضى بودن به [ قضاى ] ناخوشایند [ خدا ]  ، بالاترین درجه پرهیزگاران است ( بحار الأنوار : ۸۲/۱۳۴/۱۷ )

 امام على علیه السلام :أجدَرُ الأشیاءِ بصِدْقِ الإیمانِ ، الرِّضا و التَّسلیمُ سزاوارترین چیزها به ایمانِ راستین ، رضا و تسلیم [ در برابر قضاى الهى ] است .( غرر الحکم : ۳۲۴۷ )

امام على علیه السلام :إن عَقَدتَ إیمانَکَ ، فَارْضَ بالمَقْضِیِّ علَیکَ و لَکَ و لا تَرْجُ أحَدا إلاّ اللّه َ سبحانَهُ و انتَظِرْ ما أتاکَ بهِ القَدَرُ .اگر به راستى ایمان دارى ، پس به آنچه به زیان تو و به سود تو حکم (مقدّر) شده است راضى باش و به هیچ کس جز خداوند سبحان امید مبند و منتظر آن چیزى باش که دست تقدیر [ الهى ] براى تو آورد .( غرر الحکم : ۳۷۲۳ )

 

امام على علیه السلام :نِعمَ قَرِینُ الإیمانِ ، الرِّضا !خشنودى ، خوب همنشینى است براى ایمان !(غرر الحکم : ۹۹۰۱ )

 

 امام حسن علیه السلام :کیفَ یکونُ المؤمنُ مؤمنا و هو یَسخَطُ قِسمَهُ و یُحَقِّرُ مَنزِلَتَهُ و الحاکِمُ علَیهِ اللّه ُ ؟! مؤمنى که از قسمت خود ناخشنود باشد و وضعیت خود را ناچیز شمارد در حالى که حاکم بر او ( تعیین کننده سرنوشتش ) خداست ، چگونه مى تواند مؤمن باشد ( ادّعاى ایمان کند )؟! ( بحار الأنوار : ۴۳/۳۵۱/۲۵ )

 

 امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « سوگند به پروردگار تو که ایمان نداشته باشند ، مگر آن گاه که تو را داور قرار دهند . » ( النساء : ۶۵) ـ فرمود :التَّسلیمُ و الرِّضا و القُنوعُ بقَضائهِ.[ منظور ] ، تسلیم و خرسندى و راضى بودن به قضاى خداست .( مشکاة الأنوار : ۵۲/۵۱ )

 

 امام صادق علیه السلام :اِعلَمُوا أنّهُ لَن یُؤمِنَ  عَبدٌ مِن عَبیدِهِ  ،حتّى یَرضى عنِ اللّه ِ فیما صَنَعَ اللّه ُ إلَیهِ و صَنَعَ بهِ على ما أحَبَّ وکَرِهَ .بدانید که هیچ بنده اى از بندگانِ خدا  هرگز مؤمن نباشد ،مگر آن گاه که به هر خوب و بدى و خوشایند و ناخوشایندى که از خدا به او مى رسد راضى باشد .( بحار الأنوار : ۷۸/۲۱۷/۹۳

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :فی کلام لهُ مع جبرَئیل علیه السلام ـ: قلتُ : فما تَفسیرُ الرِّضا ؟ قال [جَبرئیلُ] : الراضی لا یَسْخَطُ على سیِّدِهِ أصابَ مِنَ الدنیا أم لَم یُصِبْ و لا یَرضَى لِنفسِهِ بِالیَسیرِ مِنَ العَمَلِ .به جبرئیل ـ گفتم : معناى خشنودى چیست؟   جبرئیل گفت : آن که خشنود است ، از آقاى خود ناراحت و دلگیر نمى شود ، خواه به چیزى از دنیا برسد یا نرسد و به کار اندک خود نیز رضایت نمى دهد .( بحار الأنوار : ۶۹/۳۷۳/۱۹ )

 

 

امام على علیه السلام :أصلُ الرِّضا  ، حُسنُ الثِقَةِ بِاللّه ِ .ریشه خشنودى ، حسن اعتماد به خداست .(غرر الحکم : ۳۰۸۵ )

 

امام على علیه السلام :کَیف یَرضى بِالقَضاءِ ، مَن لَم یَصدُقْ یَقینُهُ ؟!چگونه به قضا خشنود مى شود  ، کسى که یقین راستین ندارد ؟!(غرر الحکم : ۶۹۹۳ )

 

 امام على علیه السلام :الرِّضا ، ثَمَرَةُ الیَقینِ .خشنودى ، میوه یقین است .( غرر الحکم : ۷۲۸ )

 

 امام صادق علیه السلام :إنّ أعلَمَ الناسِ باللّه ِ ، أرْضاهُم بقَضاءِ اللّه ِ .خدا شناسترین مردم ، خشنودترین آنها به قضاى خداست .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۸/۷۵ )

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :،إذا أحَبَّ اللّه ُ عَبدا ، ابتَلاهُ ؛ فإن صَبَرَ، اجتَباهُ

و إن رَضِیَ ، اصطَفاهُ .هرگاه خدا بنده اى را دوست بدارد، مبتلایش گرداند ؛

اگر صبر کرد، او را [ براى خود ] بر مى گیرد و اگر خشنود بود، او را بر مى گزیند .( بحار الأنوار : ۸۲/۱۴۲/۲۶ )

 

 پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :ظعْطُوا اللّه َ الرِّضا مِن قُلوبِکُم  ؛تَظفَرُوا بثَوابِ اللّه ِ تعالى  یومَ فَقرِکُم و الإفلاسِ . دلهاى خود را از خدا خشنود کنید ؛ تا در روز فقر و تهیدستىِ خود  به پاداش خداوند متعال دست یابید .( مسکّن الفؤاد : ۸۰ )

 

 پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :مَن رَضِیَ مِن الدنیا بما یَکفِیهِ ، کانَ أیسَرُ ما فیها یَکفِیهِ .هرکه از دنیا به اندازه اى که او را کفایت مى کند خشنود باشد، کمترین چیزِ دنیا او را بس باشد .( بحار الأنوار : ۷۷/۱۶۹/۶ )

 

 

 

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :اِرْضَ بِقَسْمِ اللّه ِ؛ تَکُـنْ أغنَى الناسِ .به قسمت خدا راضى باش ؛ تا غنى ترین مردم باشى .( بحار الأنوار:۶۹/۳۶۸/۴ )

 

 امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ بالعافِیَةِ مِمَّن دُونَهُ ، رُزِقَ السَّلامَةَ مِمَّن فَوقَهُ .

هرکه عافیتِ زیر دستش ، خشنودش کند  ، از طرف بالا دستش  سلامت روزى اش شود .( الأمالی للصدوق : ۵۳۲/۷۱۸ )

 

 

امام على علیه السلام :القُنُوعُ ، عُنوانُ الرِّضا .قناعت ، سر لوحه رضاست .( غرر الحکم : ۷۵۹ )

 

 امام حسن علیه السلام :أنا الضّامِنُ لِمَن لا یَهجِسُ فی قَلبِهِ إلاّ الرِّضا أن یَدعُوَ اللّه َ فَیُستَجابَ لَهُ .من براى کسى که جز خشنودى [ از خدا ] در دلش خطور نکند  ضمانت مى کنم که دعا کند و دعایش مستجاب شود .( بحار الأنوار : ۱/۱۵۹/۷۵

 

امام صادق علیه السلام :اِرْضَ بما قَسَمَ اللّه ُ لکَ ؛ تَکُنْ غَنِیّا .به آنچه خدا براى تو قسمت کرده خشنود باش ؛ تا توانگر باشى .( بحار الأنوار: ۷۸/۱۹۲/۶ )

 

 امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ مِنَ اللّه ِ بما قَسَمَ لَهُ ، استَراحَ بَدَنُهُ .هرکه به آنچه خدا قسمت او کرده است خشنود باشد ، تَنَش بیاساید .( بحار الأنوار : ۱/۱۳۹/۲۷

 

 امام على علیه السلام :ما أعجَبَ هذا الإنسانَ : مَسرورٌ بدَرْکِ ما لَم یَکُن لِیَفُوتَهُ ، مَحزونٌ على فَوْتِ ما لَم یَکُنْ لِیُدرِکَهُ ، و لَو أ نّهُ فَکَّرَ لَأبصَرَ ، و عَلِمَ أنّهُ مُدَبَّرٌ ، و أنّ الرِّزقَ علَیهِ مُقَدَّرٌ ، و لاَقتَصَرَ على ما تَیَسَّرَ و لَم یَتَعَرَّضْ لِما تَعَسَّرَ.

 

این انسان چه شگفت است! با رسیدن به چیزى که از دستش نمى رفت، خوشحال مى شود و براى از دست دادن چیزى که به آن نمى رسید ، اندوهگین مى شود ، حال آن که اگر خوب مى اندیشید، مى فهمید و مى دانست که او را تدبیر و روزى اش را تقدیر کرده اند، و به آنچه برایش آسان است، بسنده مى کرد و به آنچه برایش دشوار است ،نمى پرداخت .( بحار الأنوار : ۷۸/ ۵۴/ ۹۹ )

 

 امام على علیه السلام :اِرضَ ، تَستَرِحْ .راضى باش ، تا به آسایش دست یابى .

( غرر الحکم : ۲۲۴۳ )

 

 امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ برِزقِ اللّه ِ ، لَم یَحزَن على ما فاتَهُ .هرکه به روزى خدا خشنود باشد ، براى آنچه از دستش رود اندوهگین نگردد .( نهج البلاغة : الحکمة ۳۴۹ )

 

 امام على علیه السلام :الرِّضا  ، یَنفِی الحُزْنَ .خشنودى ، غم و اندوه را مى برد .

( غرر الحکم : ۴۱۰ )

 

 امام على علیه السلام :نِعمَ الطّارِدُ لِلهَمِّ ، الرِّضا بالقَضاءِ !چه خوب اندوه زدایى است ، خشنودى به قضا !( غرر الحکم : ۹۹۰۹ )

 

 امام على علیه السلام :إنّ أهنَأ الناسِ عَیشا مَن کانَ بما قَسَمَ اللّه ُ لَهُ راضِیا .

گواراترین زندگى را کسى دارد که به آنچه خدا قسمت او کرده خشنود باشد .

(غرر الحکم : ۳۳۹۷ )

 

 امام صادق علیه السلام :الرَّوحُ و الرّاحَةُ فی الرِّضا و الیَقینِ  و الهَمُّ و الحُزْنُ فی الشَّکِّ و السُّخطِ .خوشى و آسایش در خشنودى و یقین است و غم و اندوه در شکّ و ناخشنودى .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۹/۷۵ )

 

 

امام على علیه السلام :مَن لَم یَرضَ بالقَضاءِ ، دَخَلَ الکُفرُ دِینَهُ .هرکه راضى به قضا نباشد ، کفر به دین او راه یابد .(غرر الحکم : ۸۹۶۰ )

 

 امام على علیه السلام :إنّ اللّه َ سبحانَهُ یُجرِی الاُمُورَ على ما یَقضِیهِ  ، لا على ما تَرتَضِیهِ .خداى سبحان امور را بر اساس قضاى خود جارى مى کند ، نه بر وفق رضاى تو .( غرر الحکم : ۳۴۳۲ )

 

امام على علیه السلام :أوحى اللّه ُ عزّ و جلّ إلى داوود علیه السلام :یا داوود ! تریدُ و اُرید و لا یکونُ  ، إلاّ ما اُرید ؛ فإن أسلَمْتَ لِما اُریدُ ، أعطیتُکَ ما تُرید و إن لَم تُسلِمْ لِما اُرید  ، أتعبتُکَ فیما تُرید ثمّ لا یکونُ إلاّ ما اُرید . خداوند متعال به داوود علیه السلام وحى فرمود که :هم تو مى خواهى و هم من ولى آنچه تحقق مى یابد ، خواست من است ؛ پس اگر در برابر خواست من تسلیم باشى ، خواسته تو را برآورده سازم و اگرتسلیم خواسته من نشوى ، تو را در [ راه ] آنچه مى خواهى  به رنج در افکنم و سرانجام هم جز خواست من تحقق نیابد.( التوحید : ۳۳۷/۴ )

 

 امام صادق علیه السلام :مَن لم یَرضَ بما قَسَمَ اللّه ُ عزّ و جلّ ، اِتَّهَمَ اللّه َ تعالى فی قَضائهِ .هرکه به آنچه خداوند عزّ و جلّ قسمت کرده خشنود نباشد ، [ در واقع ] خداوند متعال را در قضایش متهم کرده است .( بحار الأنوار : ۷۸/۲۰۲/۳۳ )

 

 امام صادق علیه السلام :مَن رَضِیَ القَضاءَ  ، أتى علَیهِ القَضاءُ و هُو مَأجُورٌ

و مَن سَخِطَ القَضاءَ ، أتى علَیهِ القَضاءُ و أحبَطَ اللّه ُأجرَهُ .قضاى خداوند در هر حال جارى مى شود ؛ بنا بر این ، کسى که به آن خشنود باشد  ، مأجور است

و کسى که از آن ناخشنود باشد ، خداوند اجرش را از بین مى برد .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۳۹/۲۶ )

 

رسول اکرم صلى الله علیه و آله :

 عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِی ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا أَنْ لَا یَکْسَلَ وَ الثَّانِیَةُ أَنْ لَا یَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا یَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ إِذَا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ وَ إِذَا شَکَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ.

صبور سه نشانه دارد : اول آن که سستى نمى کند ، دوم آن که افسرده و دلتنگ نمى شود و سوم آن که از پروردگار خود شِکوه نمى کند ؛ زیرا اگر سستى کند، حق را ضایع کرده، و اگر افسرده و دلتنگ باشد شکر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شکوه کند او را معصیت کرده است .

علل الشرایع، ج2، ص498، ح1

تنبل در لغت به معنای تن‌پرور است؛ کسی که مایل به کار نباشد و تن به کار ندهد و کسی که از کار گریزان است. [1] در زبان عربی واژه‌ی "کسل" مترادف با تنبلی می‌باشد.[2]

در اصطلاح علم اخلاق، به هرنوع بی‌میلی و بی‌رغبتی به کار، تنبلی نمی‌گویند؛ زیرا در برخی از موارد، عامل گریزانی از کار، ضعف جسمانی و وجود یک بیماری جسمی است و گاهی نیز اهمیت نداشتن یک موضوع خاص در اعتقاد شخصی سبب بی‌رغبتی آن شخص برای انجام آن موضوع است؛ به‌طوری که اگر اهمیت موضوعی برایش قطعی شود، با چابکی و نشاط انجامش می‌دهد و همه‌ی جوانب کار را نیز رعایت می‌کند. از این رو در علوم تربیتی به کسی تنبل اطلاق می‌شود که شخص بدون داشتن کوچک‌ترین ضعف جسمانی، مهم‌ترین کارهای خود را به تأخیر انداخته و یا با اکراه و اجبار انجام می‌دهد.[3]

تنبلی در آیات

در قرآن از کسالت و تنبلی به‌خصوص در کارهای نیک و در راه عبادت خدا، به زشتی یاد شده و این صفت از ویژگی‌های منافقان برشمرده شده است. در دو آیه از آیات قرآن که از واژه‌ی "کُسالی" در توصیف منافقان استفاده شده، بر این معنا دلالت دارد.

«منافقان مى‌خواهند خدا را فریب دهند در حالى که او آنها را فریب مى‌دهد و هنگامى که به نماز برمى‌خیزند، با تنبلی برمى‌خیزند و در برابر مردم ریا مى‌کنند و خدا را جز اندکى یاد نمى‌نمایند!»[4]

«هیچ چیز مانع قبول انفاق‌هاى آنها نشد، جز اینکه آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند، و نماز بجا نمى‌آورند جز با تنبلی، و انفاق نمى‌کنند مگر با اجبار.»[5]

چون نماز وسیله‌ی پیدایش حالت ارتباط با خداوند متعال و ظهور عبودیت و خضوع در مقابل خداوند متعال است، آنکه منافق باشد، چون در باطن کافر و مخالف است و هم طالب ارتباط و توجّه نیست، اگر نمازى مى‌خواند توأم با تکلّف و سستى خواهد بود. افرادی هم که روى عادت نماز می‌خوانند، و هیچ‌گونه علاقه و توجّهى به حقیقت نماز که اظهار عبودیت و خضوع و خشوع است ندارند و از نماز جز حرکات آن را درک نمی کنند، و نماز را چون باری بردوش خود می‌بینند که باید آن را بر زمین نهند، در این خصلت مانند منافقان می‌باشند، و با سستی برای ادای این فریضه‌ی الهی قیام می‌کنند.[6]

تنبلی در احادیث

در سخنان رسول خدا(ص) و ائمه‌ی اطهار(ع) نیز از تنبلی به زشتی یاد شده و همواره سفارش ایشان به دوستان و نزدیکانشان دوری از این صفت ناپسند بوده است:

رسول خدا(ص) به امیرالمومنین(ع) چنین سفارش می‌کند: «ای علی(ع) از دو خصلت دوری کن: آزردگی خاطر و تنبلی...»[7]

این سفارش تنها به امیرمومنان(ع) نیست؛ بلکه توصیه‌ای است برای همه‌ی کسانی که جویای آسایش دنیا و آخرت هستند. برای همین، هرگاه در روایات و سیره‌ی پیشوایان معصوم(ع) توجه و دقت‌نظر می‌شود، مشاهده می‌گردد که آنها نیز برای به دست آوردن آسایش هر دو جهان و رضایت خداوند مهربان، همواره در کار و تلاش و مجاهدت بوده‌اند و هیچ‌گاه دیده نشد که این بزرگواران بر اثر سستی و تنبلی کار خود را بر دوش دیگران نهند و چون خود را رهبر و پیشوای مردم می‌بینند از تلاش و کوشش باز ایستند.[8]

آثار و نتایج تنبلی

بسیاری از عقب ماندگی‌های انسان‌ها چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی، مرهون همین خصیصه‌ی پلید سستی و بی‌حالی و تنبلی است. در اینجا به برخی از این آثار به عنوان نمونه اشاره می‌گردد.

‌أ) ادا نکردن حق

پذیرش حقّ نیازمند ایستادگی و پایداری در راه آن است. بعضی از انسان‌ها گرچه دوست‌دار حق‌اند و میل به ادای وظیفه‌ی خویش در راه اجرای حق دارند، اما تن‌پروری و سستی مانع از انجام وظیفه می‌شود و همین امر سبب می‌گردد تا نتوانند وظایف خویش را در برابر خود و دیگران انجام دهند.

امام صادق(ع) می‌فرماید:

«از دو صفت بپرهیز؛ ملالت و تنبلى؛ اگر ملول باشى حق را تحمل نکنى و اگر تنبل باشى از اداى حق باز مانى».^[9]

حضرت على(ع) می‌فرمایند:

«از تنبلی دورى کنید، زیرا هر کس تنبلی کند، نمی‌تواند حق خداوند را انجام دهد.»[10]

کسی که در ادای حقوق دیگران سستی و تنبلی به خرج دهد، در احقاق حقوق خود نیز کاهل و تنبل خواهد بود. تأمین آزادی و احقاق حق هیچ‌گاه با تنبلی به دست نخواهد آمد.[11]

‌ب) فقر

از مخرّب‌ترین آثاری که تنبلی به دنبال دارد، دچار فقر شدن است. امیر مومنان(ع) در این باره چنین می‌فرماید:

«آنگاه که همه چیز جفت گشت؛ تنبلى و درماندگى با هم جفت شدند، و "فقر" محصول و ثمره‌ی آن دو گردید.»[12]

فقر و نادارى فکر و اندیشه‌ی آدمیان را به خود مشغول مى‌کند و بنیان‌هاى اخلاقى را به سستى مى‌کشاند و راه کفر و بى‌دینى را مى‌گشاید. به درستى که نزدیک است کار فقر به کفر بکشد، و آن که معاش ندارد، اعتقاد به معاد هم ندارد.[13]

‌ج)سربار دیگران شدن

از دیگر آثار و نتایجی که تنبلی به همراه دارد، محتاج و سربار دیگران بودن است.

امام صادق(ع) فرمود:

«در فراهم آوردن معیشت خود تنبل مباش، که بار دوش دیگرى خواهى شد.»^[14]

با روحیه خواهش از دیگرى نمى‌توان به خود باورى رسید. با تکیه به دیگران نمى‌توان راه دشوار «حیات طیبه» را هموار نمود. آنکه خود را محتاج دیگران یابد فاقد امید و نشاط و اراده است. انسان‌هایى که از درون زبون و خوار مى‌شوند، در رویارویى با مشکلات بیرونى فاقد توانایى لازم برای حل آن‌هایند.[15]

‌د)بی بهره از دنیا و آخرت

امام کاظم(ع) می‌فرماید، پدرم(ع) در سفارشی که به یکی از فرزندانش داشت چنین فرمود:

«از تنبلى و ملالت بپرهیز! چه این دو، تو را از دست یافتن به بهره‌ات از دنیا و آخرت، باز مى‌دارند.»^[16]

آنان که زندگى خود را به تنبلی مى‌آلایند و از تلاش و کوشش در زندگى این جهانى باز مى‌مانند، زندگى آن جهانى خود را نیز تباه مى‌سازند؛ زیرا کسى که نتواند براى زندگى ملموس و نزدیک خود برنامه‌ریزى کند، چگونه مى‌تواند براى زندگى ناملموس و دور خود برنامه‌ریزى نماید؟

امام باقر(ع) می‌فرماید:

«از مردى نفرت دارم که در کار دنیاى خود تنبل باشد. آن کس که در کار دنیاى خویش تنبل است، در کار آخرتش تنبل‌تر خواهد بود.»^[17]

‌ه)نرسیدن به آرزوها

حضرت علی(ع) می‌فرماید:

«هرکه سستی و تنبلیش استمرار یابد، به آرزویش نرسد.» ^[18]

آدمی در مسیر زندگیش در پی آرزوهایی است که همیشه فکرش را به خود مشغول می‌دارد. اگر این آرزوها دور و دست نیافتنی نباشد، امید به زندگی و تلاش و کوشش را بیشتر می‌کند.[19] اما انسان سست و تنبل فرصت‌ها را از دست داده، در نتیجه به هیچ‌یک از آرزوهای خود دست نمی‌یابد و همین امر سبب یأس و ناامیدی شده افسردگی را به همراه خواهد داشت.

‌و) برآورده نشدن حاجات

امام صادق(ع) به سفیان ثوری فرمود:

«... از پیامبر(ص) چنین رسیده است: "گروه‌هایى از امّت من دعایشان مستجاب نمى‌شود: ... و مردى که در خانه مى‌نشیند و مى‌گوید: پروردگارا! روزى مرا برسان! و به طلب روزى بیرون نمى‌رود.

خداى بزرگ به او مى‌گوید: اى بنده من! آیا راه را برای تو هموار نکردم و بدن سالم به تو ندادم، تا دنبال کار روى و روزى خود را به دست آورى؟..."» ^[20]

عوامل تنبلی

خودکم‌بینی، توقع بیش از حد از خود، پایین بودن سطح تحمل، کمال‌طلبی وسواس‌گونه، اشتیاق به لذت‌جویی کوتاه مدت، عدم اعتماد به نفس، نارضایتی از وضع موجود، عدم تسلط بر کار، نگرش منفی به کار، نگرش غیر واقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسؤولیت در برابر دیگران، لجبازی با دیگران، پرخاشگری انفعالی و ... همگی از عواملی هستند که سبب بروز تنبلی و سستی در افراد مختلف می‌شوند.[21]

شیوه‌های درمان تنبلی

‌أ) اندیشه در آثار تنبلی

برخی از انسان‌ها چون هیچ‌گاه در رفتارهای گذشته‌ی خویش نمی‌اندیشند و محاسبه‌ای در مورد اعمال خود ندارند، در نتیجه هیچ توجهی به فرصت‌های از دست داده شده و بلاهایی که در اثر تنبلی برسرشان آمده ندارند. گوشزد نمودن آثار مخرّبی که تنبلی به همراه دارد، می‌تواند برای این گروه از افراد، به عنوان قدم اوّل در راه مبارزه با تنبلی محسوب شود. امام حسن(ع) می‌فرماید:

«بندگان خدا! از خدا پروا کنید، و در طلب (سعادت و نجات) پیش از فرا رسیدن دوران پیرى بکوشید و قبل از نزول عذابها و رسیدن (مرگ) در هم کوبنده‌ی لذت‌ها، به‌ عمل بشتابید که نعمت دنیا نپاید و مصیبت‌هایش ایمنى ندارد.»[22]

‌ب)ریشه‌یابی

گام دوّم در این مسیر ریشه‌یابی است؛ یعنی با تفکر و تأمل در خود می‌توان به‌ دست آورد که چه عاملی مسبب اصلی تنبلی است. گرچه در برخی موارد یافتن عامل، خود کار دشواری است، اما مشاوره با دانشمندان علم اخلاق و روان‌شناسان در این مورد می‌تواند کمک بزرگی محسوب گردد.

‌ج)قصد و اراده‌ی جدّی

وقتی شخص گرفتار به تنبلی با تفکّر در آثار تنبلی متنبه شد و سپس عوامل آن را شناخت و با آنها به مقابله برخواست، حالا وقت تصمیم جدّی برای مبارزه با آن است. امیر مومنان علی(ع) می‌فرماید:

«با عزم و اراده‌ی جدّی به مخالفت با سستی برخیزید»[23] و «درد سستی در قلبت را با داروی عزم و اراده‌ی جدی درمان کن.»[24]

جناب فیض کاشانی می‌فرماید:

«بدان کسى که دو برادر غایب دارد که ورود یکى را در فردا و ورود دیگرى را پس از یک ماه یا یک سال انتظار دارد براى دیدار برادرى که پس از یک ماه یا یک سال دیگر وارد مى‌شود خود را آماده نمى‌کند بلکه آماده دیدار برادرى مى‌شود که فردا وارد خواهد شد. پس آمادگى نتیجه قرب انتظار است. کسى که منتظر رسیدن مرگ پس از گذشت یک سال دیگر است دلش به آنچه در این مدت است مشغول مى‌شود و آنچه را پس از آن است فراموش مى‌کند. سپس در هر روز که بامداد مى‌شود منتظر یک سال تمام است و روزى را که گذشته از این مهلت کم نمى‌کند و همین امر مانع او مى‌شود که به عمل بشتابد، چه وى همواره مجال وسیعى در این یک سال براى خود تصور مى‌کند و در نتیجه عمل را به تأخیر مى‌اندازد.»[25]

‌د)اولویّت سنجی

تقسیم بندی کارها از جهت اولویّت انجام آنها، این امکان را می‌دهد که شخص در فرصت باقی مانده کارهایی را که از نظر اولویّت در سطوح نخستین قرار دارند را در رأس برنامه‌های خویش قرار دهد و آنها را به پایان رساند. پایان یافتن یا در مسیر اجرای صحیح قرار گرفتن آنها بسیاری از دل‌مشغولی‌ها و نگرانی‌های انسان را کم خواهد نمود. این روال انسان را از این فکر که نمی‌تواند کارها را در وقت مقرّر انجام دهد نجات می‌دهد و نور امید و نشاط تازه‌ای را ایجاد می‌کند. حضرت علی(ع) می‌فرماید:

«فرصت مى‌گذرد مانند گذشتن ابر، پس دریابید فرصتهاى خیر را.»[26]

‌ه)پرهیز از خیال‌پردازی

لازمه‌ی جدّیت در کارها دورى از آرزو و خیال در حین عمل و اهتمام بر کار و تلاش است. براى رسیدن به مقصد، به کار و تلاش باید تکیه کرد، نه به آرزو و خیال؛ زیرا این ویژگى‌ها انسان را از جدّیت باز مى‌دارد و به امور واهى دلخوش مى‌سازد. خاصیت آرزو و خیال آن است که فرد و جامعه را از عمل و اقدام باز مى‌دارد و او را بار دیگر به سستى و تباهى سوق مى‌دهد.[27]

امیر مومنان(ع) می‌فرماید:

«کسی که آرزویش را طولانی کند، کارش را بد انجام می‌دهد.»[28]

‌و) هم‌نشینی با افراد با اراده

هم‌نشینی با انسان‌های بااراده و افراد پرکار تأثیر بسیار زیادی در دور کردن عادت زشت تنبلی و سستی در انسان دارد. بسیار مشاهده می‌شود که انسان هایی در اثر مصاحبت و دوستی با افرادی که دارای روحیه‌ای عالی هستند، دچار تحوّل چشم‌گیری در مسیر زندگیشان شده و تبدیل به افراد با همّتی می‌شوند.[29]

منابع :

[1] . عمید، حسن؛ فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1381، چ24، ج1، ص621 و معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1384، چ22، ج1، ص1147.

[2]. فراهیدی، خلیل؛ کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، 1410ق، چ دوم، ج5، ص310 و راغب اصفهانی، حسین؛ المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق بیروت، انتشارات دارالعلم الدارالشامیه، 1412، چ اول، ص711.

[3]. ر.ک: مدرّس، محمدباقر؛ خرد و سپاه او، انتشارات کلینی، 1371، ج3، ص269.

[4]. نساء/142.

[5]. توبه/54.

[6]. مصطفوى، حسن؛ تفسیر روشن، تهران، انتشارات مرکز نشر کتاب، 1380ش، چ اول، ج 6، ص268.

[7]. صدوق، محمد؛ من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413ق، چ سوم، ج4، ص355.

[8]. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، چ چهارم، ج5، صص71-79.

[9] . همان؛ امالی، قم، انتشارات کتاب‌خانه اسلامیه، 1362ش، چ چهارم، ص543.

[10]. همان؛ خصال، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1362، چ اول، ج2، ص620.

[11]. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ج 25، ص142.

[12]. ابن شعبه حرّانی، حسن؛ تحف العقول عن آل الرسول (ص) ، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1404، چ دوم، ص220.

[13]. دلشاد تهرانی، مصطفی؛ سیره نبوى« منطق عملى»، تهران، انتشارات دریا، 1385، چ دوم، ج1، ص354.

[14]. کلینی، پیشین، ج5، ص86.

[15]. ر.ک، دلشاد، پیشین، ج2، صص184-185.

[16]. کلینی، پیشین، ص85.

[17]. کلینی، پیشین.

[18] آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، 1366ش، ص463.

[19]. مطهری، پیشین، ج7، ص61.

[20]. کلینی، پیشین، ص67.

[21]. آقاتهرانی، مرتضی؛ اهمال کاری (تعلل ورزیدن)؛ بررسی علل، راه کارها و درمان، مجله معرفت، شماره64، فروردین 82، ص40.

[22]. ابن شعبه حرّانی، حسن؛ تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1382ش، چ اول، ص371

[23]. آمدی، عبدالواحد؛ غرر الحکم و دررالکلم، ترجمه و شرح جمال الدین خوانساری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366ش، چ اول، ج7، ص250.

[24]. همان.

[25]. فیض کاشانى، محسن؛ راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوى، 1372، چاپ اول، ج8، ص300.

[26]. سیدرضی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، انتشارات هجرت، 1414ق، چ اول، ص471.

[27]. دلشاد، پیشین، ص357-358.

[28]. سید رضی، پیشین، ص475.

[29]. کاشانی، فیض؛ پیشین، ج3، ص419 و مطهری، پیشین، ج16، ص267-268.

نویسنده محمد سودی 

متن و ترجمه نامه 31 نهج البلاغه

بسم الله الرحمن الرحیم

نامه مولی الموحدین امیرالمومنین علی علیه السلام به امام حسن مجتبی علیه السلام

فهرست مطالب

1 انسان و حوادث روزگار

2 مراحل خودسازى

3 اخلاق اجتماعى

4 شتاب در تربیت فرزند

5 روش تربیت فرزند

6 ضرورت توجه به معنویّات

7 ضرورت آخرت گرایى

8 معیارهاى روابط اجتماعى

9 تلاش در جمع آورى زاد و توشه

10 نشانه ‏هاى رحمت الهى

11 شرائط اجابت دعا

12 ضرورت یاد مرگ

13 شناخت دنیا پرستان

14 ضرورت واقع نگرى در زندگى (ارزش‏هاى گوناگون اخلاقى)

15 حقوق دوستان

16 ارزشهاى اخلاقى

17 جایگاه زن و فرهنگ پرهیز

 

 

 انسان و حوادث روزگار

مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ الْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ الذَّامِ لِلدُّنْیَا السَّاکِنِ مَسَاکِنَ الْمَوْتَى الظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً

از پدرى فانى، اعتراف دارنده به گذشت زمان، زندگى را پشت سر نهاده-  که در سپرى شدن دنیا چاره‏ اى ندارد-  مسکن گزیده در جایگاه گذشتگان، و کوچ کننده فردا،

إِلَى الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لَا یُدْرِکُ السَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ غَرَضِ الْأَسْقَامِ وَ رَهِینَةِ الْأَیَّامِ

به فرزندى آزمند چیزى که به دست نمى‏آید، رونده راهى که به نیستى ختم مى‏ شود، در دنیا هدف بیمارى‏ ها، در گرو روزگار،

 وَ رَمِیَّةِ الْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ الدُّنْیَا وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ وَ غَرِیمِ الْمَنَایَا وَ أَسِیرِ الْمَوْتِ وَ حَلِیفِ الْهُمُومِ

و در تیررس مصائب، گرفتار دنیا، سودا کننده دنیاى فریب کار، وام دار نابودى ‏ها، اسیر مرگ، هم سوگند رنجها،

 وَ قَرِینِ الْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ الْآفَاتِ وَ صَرِیعِ الشَّهَوَاتِ وَ خَلِیفَةِ الْأَمْوَاتِ

هم نشین اندوه ‏ها، آماج بلاها، به خاک در افتاده خواهش ‏ها، و جانشین گذشتگان است.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِیمَا تَبَیَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْیَا عَنِّی وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَیَّ وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَیَّ

پس از ستایش پروردگار، همانا گذشت عمر، و چیرگى روزگار، و روى آوردن آخرت، 

 مَا یَزَعُنِی عَنْ ذِکْرِ مَنْ سِوَایَ وَ الِاهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِی غَیْرَ أَنِّی حَیْثُ تَفَرَّدَ بِی دُونَ هُمُومِ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِی

مرا از یاد غیر خودم باز داشته و تمام توجه مرا به آخرت کشانده است، که به خویشتن فکر مى ‏کنم و از غیر خودم روى گردان شدم،

 فَصَدَقَنِی رَأْیِی وَ صَرَفَنِی عَنْ هَوَایَ وَ صَرَّحَ لِی مَحْضُ أَمْرِی فَأَفْضَى بِی إِلَى جِدٍّ لَا یَکُونُ  فِیهِ لَعِبٌ

که نظرم را از دیگران گرفت، و از پیروى خواهش ها باز گرداند، و حقیقت کار مرا نمایاند، و مرا به راهى کشاند که شوخى بر نمى ‏دارد،

 وَ صِدْقٍ لَا یَشُوبُهُ کَذِبٌ‌ ‌وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی حَتَّى کَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی

و به حقیقتى رساند که دروغى در آن راه ندارد. و تو را دیدم که پاره تن من، بلکه همه جان منى، آنگونه که اگر آسیبى به تو رسد به من رسیده است،

 وَ کَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِینِی مِنْ أَمْرِ نَفْسِی فَکَتَبْتُ إِلَیْکَ کِتَابِی مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَکَ أَوْ فَنِی

و اگر مرگ به سراغ تو آید، زندگى مرا گرفته است، پس کار تو را کار خود شمردم، و نام ه‏اى براى تو نوشتم، تا تو را در سختى ‏هاى زندگى رهنمون باشد. حال من زنده باشم یا نباشم.

2 - مراحل خودسازى

فَإِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ وَ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ

پسرم همانا تو را به ترس از خدا سفارش مى ‏کنم که پیوسته در فرمان او باشى، و دلت را با یاد خدا زنده کنى، و به ریسمان او چنگ زنى،

 وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَةِ  وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ

چه وسیله‏ اى مطمئن‏تر از رابطه تو با خداست اگر سر رشته آن را در دست گیرى. دلت را با اندرز نیکو زنده کن، هواى نفس را با بى اعتنایى به حرام بمیران، جان را با یقین نیرومند کن، و با نور حکمت روشنائى بخش، و با یاد مرگ آرام کن، به نابودى از او اعتراف گیر، و با بررسى تحولات ناگوار دنیا به او آگاهى بخش، و از دگرگونى روزگار، و زشتى‏هاى گردش شب و روز او را بترسان،

 وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا انْتَقَلُوا (وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا  فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دَارَ الْغُرْبَةِ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ

تاریخ گذشتگان را بر او بنما، و آنچه که بر سر پیشینیان آمده است به یادش آور. در دیار و آثار ویران رفتگان گردش کن، و بیندیش که آنها چه کردند از کجا کوچ کرده، و در کجا فرود آمدند از جمع دوستان جدا شده و به دیار غربت سفر کردند، گویا زمانى نمى‏گذرد که تو هم یکى از آنانى

 فَأَصْلِحْ مَثْوَاکَ وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ وَ دَعِ الْقَوْلَ فِیمَا لَا تَعْرِفُ وَ الْخِطَابَ فِیمَا لَمْ تُکَلَّفْ وَ أَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَتَهُ فَإِنَّ الْکَفَّ عِنْدَ حَیْرَةِ الضَّلَالِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْأَهْوَالِ

پس جایگاه آینده را آباد کن، آخرت را به دنیا مفروش، و آنچه نمى‏دانى مگو، و آنچه بر تو لازم نیست بر زبان نیاور، و در جادّه‏اى که از گمراهى آن مى‏ترسى قدم مگذار، زیرا خوددارى به هنگام سرگردانى و گمراهى، بهتر از سقوط در تباهى‏هاست.

3 - اخلاق اجتماعى

وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لَا تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ

به نیکى‏ها امر کن و خود نیکوکار باش، و با دست و زبان بدیها را انکار کن، و بکوش تا از بدکاران دور باشى، و در راه خدا آنگونه که شایسته است تلاش کن، و هرگز سرزنش ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد.

 وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَیْثُ کَانَ (وَ تَفَقَّهْ فِی الدِّینِ وَ عَوِّدْ‌ نَفْسَکَ الصَّبْرَ عَلَى الْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِی الْحَقِّ  

براى حق در مشکلات و سختى‏ها شنا کن، شناخت خود را در دین به کمال رسان، خود را براى استقامت برابر مشکلات عادت ده، که شکیبایى در راه حق عادتى پسندیده است،

وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا إِلَى إِلَهِکَ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَى کَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ وَ أَخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ

در تمام کارها خود را به خدا واگذار، که به پناهگاه مطمئن و نیرومندى رسیده‏اى، در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان، که بخشیدن و محروم کردن به دست اوست،

 وَ أَکْثِرِ الِاسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْهَا صَفْحاً فَإِنَّ خَیْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ

و فراوان از خدا درخواست خیر و نیکى داشته باش. وصیّت مرا بدرستى دریاب، و به سادگى از آن نگذر، زیرا بهترین سخن آن است که سودمند باشد، بدان علمى که سودمند نباشد، فایده‏اى نخواهد داشت، و دانشى که سزاوار یاد گیرى نیست سودى ندارد.

4 - شتاب در تربیت فرزند

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالًا مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی

پسرم هنگامى که دیدم سالیانى از من گذشت، و توانایى رو به کاستى رفت، به نوشتن وصیّت براى تو شتاب کردم، و ارزش‏هاى اخلاقى را براى تو بر شمردم. پیش از آن که أجل فرا رسد،

 دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِمَا فِی نَفْسِی أَوْ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی کَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَى وَ فِتَنِ الدُّنْیَا فَتَکُونَ کَالصَّعْبِ النَّفُور

و رازهاى درونم را به تو منتقل نکرده باشم، و در نظرم کاهشى پدید آید چنانکه در جسمم پدید آمد، و پیش از آن که خواهشها و دگرگونى‏هاى دنیا به تو هجوم آورند، و پذیرش و اطاعت مشکل گردد،

 

وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‌ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ

زیرا قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود، و عقل تو به چیز دیگرى مشغول گردد،

 لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ  مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ

تا به استقبال کارهایى بروى که صاحبان تجربه، زحمت آزمون آن را کشیده‏اند، و تو را از تلاش و یافتن بى‏نیاز ساخته‏اند،

فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ

و آنچه از تجربیّات آنها نصیب ما شد، به تو هم رسیده، و برخى از تجربیّاتى که بر ما پنهان مانده بود براى شما روشن گردد.

 أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَى إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى‌‌آخِرِهِمْ

پسرم درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده‏ام، امّا در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم، و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویا یکى از آنان شده‏ام، بلکه با مطالعه تاریخ آنان، گویا از اوّل تا پایان عمرشان با آنان بوده‏ام،

 فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ

پس قسمت‏هاى روشن و شیرین زندگى آنان را از دوران تیرگى شناختم، و زندگانى سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایى کردم، سپس از هر چیزى مهم و ارزشمند آن را، و از هر حادثه‏اى، زیبا و شیرین آن را براى تو برگزیدم، و ناشناخته‏هاى آنان را دور کردم،

 وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی الْوَالِدَ الشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ مِنْ أَدَبِکَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ الْعُمُرِ وَ مُقْتَبِلُ الدَّهْرِ ذُو نِیَّةٍ سَلِیمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِیَةٍ

پس آنگونه که پدرى مهربان نیکى‏ها را براى فرزندش مى‏پسندد، من نیز بر آن شدم تو را با خوبى‏ها تربیت کنم، زیرا در آغاز زندگى قرار دارى، تازه به روزگار روى آورده‏اى، نیّتى سالم و روحى با صفا دارى.

5 - روش تربیت فرزند

وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَا أُجَاوِزُ ذَلِکَ بِکَ إِلَى غَیْرِهِ

پس در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خداى توانا و بزرگ را همراه با تفسیر آیات، به تو بیاموزم، و شریعت اسلام و احکام آن از حلال و حرام، به تو تعلیم دهم و به چیز دیگرى نپردازم.

 ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْتَبِسَ عَلَیْکَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِی الْتَبَسَ عَلَیْهِمْ

امّا از آن ترسیدم که مبادا رأى و هوایى که مردم را دچار اختلاف کرد، و کار را بر آنان شبهه ناک ساخت، به تو نیز هجوم آورد،

 فَکَانَ إِحْکَامُ ذَلِکَ عَلَى مَا کَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِکَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلَامِکَ إِلَى أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَیْکَ بِهِ الْهَلَکَةَ

گر چه آگاه کردن تو را نسبت به این امور خوش نداشتم، امّا آگاه شدن و استوار ماندنت را ترجیح دادم، تا تسلیم هلاکت‏هاى اجتماعى نگردى،

 وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَکَ اللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِکَ وَ أَنْ یَهْدِیَکَ لِقَصْدِکَ فَعَهِدْتُ إِلَیْکَ وَصِیَّتِی هَذِهِ

و امیدوارم خداوند تو را در رستگارى پیروز گرداند، و به راه راست هدایت فرماید، بنا بر این وصیّت خود را اینگونه تنظیم کرده‏ام.

 وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَى اللَّهِ وَ الِاقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ  اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ

پسرم بدان آنچه بیشتر از به کار گیرى وصیّتم دوست دارم ترس از خدا، و انجام واجبات، و پیمودن راهى است که پدرانت، و صالحان خاندانت پیموده‏اند.

 فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَى الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ الْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا

زیرا آنان آنگونه که تو در امور خویشتن نظر مى‏کنى در امور خویش نظر داشتند.و همانگونه که تو در باره خویشتن مى‏اندیشى، نسبت به خودشان مى‏اندیشیدند، و تلاش آنان در این بود که آنچه را شناختند انتخاب کنند، و بر آنچه تکلیف ندارند روى گردانند،

فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا عَلِمُوا فَلْیَکُنْ طَلَبُکَ ذَلِکَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لَا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ غُلُوِّ الْخُصُومَاتِ

و اگر نفس تو از پذیرفتن سرباز زند و خواهد چنانکه آنان دانستند بداند، پس تلاش کن تا درخواست‏هاى تو از روى درک و آگاهى باشد، نه آن که به شبهات روى آورى و از دشمنى‏ها کمک گیرى.

 ‌وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالاسْتِعَانَةِ بِإِلَهِکَ وَ الرَّغْبَةِ إِلَیْهِ فِی تَوْفِیقِکَ وَ تَرْکِ کُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْکَ فِی شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْکَ إِلَى ضَلَالَةٍ

و قبل از پیمودن راه پاکان، از خداوند یارى بجوى، و در راه او با اشتیاق عمل کن تا پیروز شوى، و از هر کارى که تو را به شک و تردید اندازد، یا تسلیم گمراهى کند بپرهیز.

 فَإِذَا أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُکَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ وَ فَرَاغِ نَظَرِکَ وَ فِکْرِکَ

و چون یقین کردى دلت روشن و فروتن شد، و اندیشه‏ات گرد آمد و کامل گردید، و اراده‏ات به یک چیز متمرکز گشت،

فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاءَ

پس اندیشه کن در آنچه که براى تو تفسیر مى‏کنم، اگر در این راه آنچه را دوست مى‏دارى فراهم نشد، و آسودگى فکر و اندیشه نیافتنى، بدان که راهى را که ایمن نیستى مى‏پیمایى، و در تاریکى ره مى‏سپارى،

وَ لَیْسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ وَ لَا مَنْ خَلَطَ وَ الْإِمْسَاکُ عَنْ ذَلِکَ أَمْثَلُ

 زیرا طالب دین نه اشتباه مى‏کند، و نه در تردید و سرگردانى است، که در چنین حالتى خود دارى بهتر است.

6-  ضرورت توجه به معنویّات

فَتَفَهَّمْ یَا بُنَیَّ وَصِیَّتِی وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِکَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِکُ الْحَیَاةِ وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِیتُ وَ أَنَّ الْمُفْنِی هُوَ الْمُعِیدُ وَ أَنَّ الْمُبْتَلِیَ هُوَ الْمُعَافِی

پسرم در وصیّت من درست بیندیش، بدان که در اختیار دارنده مرگ همان است که زندگى در دست او، و پدید آورنده موجودات است، همو مى‏میراند، و نابود کننده همان است که دوباره زنده مى‏کند، و آن که بیمار مى‏کند شفا نیز مى‏دهد،

وَ أَنَّ الدُّنْیَا لَمْ تَکُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلَّا عَلَى مَا جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ وَ الِابْتِلَاءِ وَ الْجَزَاءِ فِی الْمَعَادِ وَ مَا شَاءَ مِمَّا لَا نَعْلَمُ

بدان که دنیا جاودانه نیست، و آنگونه که خدا خواسته است برقرار است، از عطا کردن نعمت‏ها، و انواع آزمایش‏ها، و پاداش دادن در معاد، و یا آنچه را که او خواسته است و تو نمى‏دانى.

 فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ شَیْ‌ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِکَ بِهِ فَإِنَّکَ أَوَّلَ مَا خُلِقْتَ جَاهِلًا ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَکْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأُمُورِ وَ یَتَحَیَّرُ فِیهِ رَأْیُکَ وَ یَضِلُّ فِیهِ بَصَرُکَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِکَ

اگر در باره جهان، و تحوّلات روزگار مشکلى براى تو پدید آمد آن را به عدم آگاهى ارتباط ده، زیرا تو ابتدا با ناآگاهى متولّد شدى و سپس علوم را فرا گرفتى، و چه بسیار است آنچه را که نمى‏دانى و خدا مى‏داند، که اندیشه‏ات سرگردان، و بینش تو در آن راه ندارد، سپس آنها را مى‏شناسى.

 فَاعْتَصِمْ بِالَّذِی خَلَقَکَ وَ رَزَقَکَ وَ سَوَّاکَ وَ لْیَکُنْ لَهُ تَعَبُّدُکَ وَ إِلَیْهِ رَغْبَتُکَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُکَ

پس به قدرتى پناه بر که تو را آفریده، روزى داده، و اعتدال در اندام تو آورده است، بندگى تو فقط براى او باشد، و تنها اشتیاق او را داشته باش، و تنها از او بترس.

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ یُنْبِئْ عَنِ اللَّهِ (سُبْحَانَهُ) کَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ الرَّسُولُ صلى الله علیه واله فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى النَّجَاةِ قَائِداً

بدان پسرم هیچ کس چون رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از خدا آگاهى نداده است، رهبرى او را پذیرا باش، و براى رستگارى، راهنمایى او را بپذیر

 فَإِنِّی‌ ‌لَمْ آلُکَ نَصِیحَةً وَ إِنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ فِی النَّظَرِ لِنَفْسِکَ وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِی لَکَ

، همانا من از هیچ اندرزى براى تو کوتاهى نکردم، و تو هر قدر کوشش کنى، و به اصلاح خویش بیندیشى، همانند پدرت نمى‏توانى باشى.

 وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ

پسرم اگر خدا شریکى داشت، پیامبران او نیز به سوى تو مى‏آمدند، و آثار قدرتش را مى‏دیدى، و کردار و صفاتش را مى‏شناختى،

وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَا یُضَادُّهُ فِی مُلْکِهِ أَحَدٌ وَ لَا یَزُولُ أَبَداً وَ لَمْ یَزَلْ

امّا خدا، خدایى است یگانه، همانگونه که خود توصیف کرد، هیچ کس در مملکت دارى او نزاعى ندارد، نابود شدنى نیست، و همواره بوده است

 أَوَّلٌ قَبْلَ الْأَشْیَاءِ بِلَا أَوَّلِیَّةٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ الْأَشْیَاءِ بِلَا نِهَایَةٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِیَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ

اوّل هر چیزى است که آغاز ندارد، و آخر هر چیزى که پایان نخواهد داشت، برتر از آن است که قدرت پروردگارى او را فکر و اندیشه درک کند.

 فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِکَ فَافْعَلْ کَمَا یَنْبَغِی لِمِثْلِکَ أَنْ یَفْعَلَهُ فِی صِغَرِ خَطَرِهِ وَ قِلَّةِ مَقْدُرَتِهِ وَ کَثْرَةِ عَجْزِهِ و عَظِیمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِی طَلَبِ طَاعَتِهِ

حال که این حقیقت را دریافتى، در عمل بکوش آن چنانکه همانند تو سزاوار است بکوشد، که منزلت آن اندک، و توانایى‏اش ضعیف، و ناتوانى‏اش بسیار، و اطاعت خدا را مشتاق،

 وَ الرَّهْبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ الشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْمُرْکَ إِلَّا بِحَسَنٍ وَ لَمْ یَنْهَکَ إِلَّا عَنْ قَبِیحٍ

و از عذابش ترسان، و از خشم او گریزان است، زیرا خدا تو را جز به نیکوکارى فرمان نداده، و جز از زشتى‏ها نهى نفرموده است.

7-  ضرورت آخرت گرایى

یَا بُنَیَّ إِنِّی قَدْ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ انْتِقَالِهَا وَ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الْآخِرَةِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِیهَا

اى پسرم من تو را از دنیا و تحوّلات گوناگونش، و نابودى و دست به دست گردیدنش آگاه کردم، و از آخرت و آنچه براى انسان‏ها در آنجا فراهم است اطّلاع دادم،

 وَ ضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا الْأَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ عَلَیْهَا إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ الدُّنْیَا کَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِیبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلًا خَصِیباً وَ جَنَاباً مَرِیعاً

و براى هر دو مثال‏ها زدم، تا پند پذیرى، و راه و رسم زندگى بیاموزى، همانا داستان آن کس که دنیا را آزمود، چونان مسافرانى است که در سر منزلى بى آب و علف و دشوار اقامت دارند و قصد کوچ کردن به سرزمینى را دارند که در آنجا آسایش و رفاه فراهم است

 فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیقِ وَ خُشُونَةَ السَّفَرِ وَ جُشُوبَةَ المَطْعَمِ لِیَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ

پس مشکلات راه را تحمّل مى‏کنند، و جدایى دوستان را مى‏پذیرند، و سختى سفر، و ناگوارى غذا را با جان و دل قبول مى‏کنند، تا به جایگاه وسیع، و منزلگاه أمن، با آرامش قدم بگذارند

‌ ‌فَلَیْسَ یَجِدُونَ لِشَیْ‌ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَلَماً وَ لَا یَرَوْنَ نَفَقَةً فِیهِ مَغْرَماً وَ لَا شَیْ‌ءَ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلِّهِمْ

و از تمام سختى‏هاى طول سفر احساس ناراحتى ندارند، و هزینه‏هاى مصرف شده را غرامت نمى‏شمارند، و هیچ چیز براى آنان دوست داشتنى نیست جز آن که به منزل أمن، و محل آرامش برسند.

 وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا کَمَثَلِ قَوْمٍ کَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِیبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِیبٍ

امّا داستان دنیا پرستان همانند گروهى است که از جایگاهى پر از نعمت‏ها مى‏خواهند به سرزمین خشک و بى آب و علف کوچ کنند،

 فَلَیْسَ شَیْ‌ءٌ أَکْرَهَ إِلَیْهِمْ وَ لَا أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا کَانُوا فِیهِ إِلَى مَا یَهْجُمُونَ عَلَیْهِ وَ یَصِیرُونَ إِلَیْهِ

پس در نظر آنان چیزى ناراحت کننده‏تر از این نیست که از جایگاه خود جدا مى‏شوند، و ناراحتى‏ها را باید تحمّل کنند.

8 - معیارهاى روابط اجتماعى

یَا بُنَیَّ اجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا

اى پسرم نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده، پس آنچه را که براى خود دوست دارى براى دیگران نیز دوست بدار، و آنچه را که براى خود نمى‏پسندى، براى دیگران مپسند،

 وَ لَا تَظْلِمْ کَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُ مِنْ غَیْرِکَ

ستم روا مدار، آنگونه که دوست ندارى به تو ستم شود، نیکوکار باش، آنگونه که دوست دارى به تو نیکى کنند، و آنچه را که براى دیگران زشت مى‏دارى براى خود نیز زشت بشمار،

 وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِکَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَکَ

و چیزى را براى مردم رضایت بده که براى خود مى‏پسندى، آنچه نمى‏دانى نگو، گر چه آنچه را مى‏دانى اندک است، آنچه را دوست ندارى به تو نسبت دهند، در باره دیگران مگو

 وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ فَاسْعَ فِی کَدْحِکَ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ

، بدان که خود بزرگ بینى و غرور، مخالف راستى، و آفت عقل است، نهایت کوشش را در زندگى داشته باش، و در فکر ذخیره سازى براى دیگران مباش.

وَ إِذَا أَنْتَ هُدِیتَ  لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّکَ

، آنگاه که به راه راست هدایت شدى، در برابر پروردگارت از هر فروتنى خاضع‏تر باش

9-  تلاش در جمع آورى زاد و توشه

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِیدَةٍ وَ مَشَقَّةٍ شَدِیدَةٍ وَ أَنَّهُ لَا غِنَى بِکَ فِیهِ عَنْ حُسْنِ الِارْتِیَادِ وَ قَدْرِ بَلَاغِکَ مِنَ الزَّادِ مَعَ خِفَّةِ الظَّهْرِ

بدان راهى پر مشقّت و بس طولانى در پیش روى دارى، و در این راه بدون کوشش بایسته، و تلاش فراوان، و اندازه گیرى زاد و توشه، و سبک کردن بار گناه، موفّق نخواهى بود،

فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ فَیَکُونَ ثِقْلُ ذَلِکَ وَبَالًا عَلَیْکَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ

بیش از تحمّل خود بار مسئولیّت‏ها بر دوش منه، که سنگینى آن براى تو عذاب آور است. اگر مستمندى را دیدى که توشه‏ات را تا قیامت مى‏برد، و فردا که به آن نیاز دارى به تو باز مى‏گرداند، کمک او را غنیمت بشمار، و زاد و توشه را بر دوش او بگذار،

 وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ

و اگر قدرت مالى دارى بیشتر انفاق کن، و همراه او بفرست، زیرا ممکن است روزى در رستاخیز در جستجوى چنین فردى باشى و او را نیابى. به هنگام بى‏نیازى، اگر کسى از تو وام خواهد، غنیمت بشمار، تا در روز سختى و تنگدستى به تو باز گرداند،

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ عَقَبَةً کَئُوداً الْمُخِفُّ فِیهَا أَحْسَنُ حَالًا مِنَ الْمُثْقِلِ وَ الْمُبْطِئُ عَلَیْهَا أَقْبَحُ حَالًا مِنَ الْمُسْرِعِ

بدان که در پیش روى تو، گردنه‏هاى صعب العبورى وجود دارد، که حال سبکباران به مراتب بهتر از سنگین باران است، و آن که کند رود حالش بدتر از شتاب گیرنده مى‏باشد،

وَ أَنَّ مَهْبَطَهَا بِکَ‌ ‌لَا مَحَالَةَ إِمَّا عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ وَ وَطِّئِ الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِکَ فَلَیْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لَا إِلَى الدُّنْیَا مُنْصَرَفٌ

و سرانجام حرکت، بهشت و یا دوزخ خواهد بود، پس براى خویش قبل از رسیدن به آخرت وسائلى مهیّا ساز، و جایگاه خود را پیش از آمدنت آماده کن، زیرا پس از مرگ، عذرى پذیرفته نمى‏شود، و راه باز گشتى وجود ندارد.

10-  نشانه‏هاى رحمت الهى

وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَکَ فِی الدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلَ لَکَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِیَرْحَمَکَ

بدان، خدایى که گنج‏هاى آسمان و زمین در دست اوست، به تو اجازه درخواست داده، و اجابت آن را به عهده گرفته است. تو را فرمان داده که از او بخواهى تا عطا کند، درخواست رحمت کنى تا ببخشاید،

 وَ لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَنْ یَحْجُبُهُ عَنْکَ وَ لَمْ یُلْجِئْکَ إِلَى مَنْ یَشْفَعُ لَکَ إِلَیْهِ

و خداوند بین تو و خودش کسى را قرار نداده تا حجاب و فاصله ایجاد کند، و تو را مجبور نساخته که به شفیع و واسطه‏اى پناه ببرى،

 وَ لَمْ یَمْنَعْکَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَمْ یُعَاجِلْکَ  بِالنِّقْمَةِ وَ لَمْ یَفْضَحْکَ حَیْثُ الْفَضِیحَةُ (بِکَ أَوْلَى وَ لَمْ یُشَدِّدْ عَلَیْکَ فِی قَبُولِ الْإِنَابَةِ

و در صورت ارتکاب گناه در توبه را مسدود نکرده است، در کیفر تو شتاب نداشته، و در توبه و بازگشت، بر تو عیب نگرفته است، در آنجا که رسوایى سزاوار توست، رسوا نساخته، و براى بازگشت به خویش شرائط سنگینى مطرح نکرده است،

وَ لَمْ یُنَاقِشْکَ بِالْجَرِیمَةِ وَ لَمْ یُوئِسْکَ مِنَ الرَّحْمَةِ بَلْ جَعَلَ نُزُوعَکَ عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً

در گناهان تو را به محاکمه نکشیده، و از رحمت خویش نا امیدت نکرده، بلکه بازگشت تو را از گناهان نیکى شمرده است.

 وَ حَسَبَ سَیِّئَتَکَ وَاحِدَةً وَ حَسَبَ حَسَنَتَکَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَکَ بَابَ الْمَتَابِ (وَ بَابَ الِاسْتِعْتَابِ

هر گناه تو را یکى، و هر نیکى تو را ده به حساب آورده، و راه بازگشت و توبه را به روى تو گشوده است.

 فَإِذَا نَادَیْتَهُ سَمِعَ نِدَاءَکَ وَ إِذَا نَاجَیْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاکَ فَأَفْضَیْتَ إِلَیْهِ بِحَاجَتِکَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِکَ

هر گاه او را بخوانى، ندایت را مى‏شنود، و چون با او راز دل گویى راز تو را مى‏داند، پس حاجت خود را با او بگوى، و آنچه در دل دارى نزد او باز گوى،

 وَ شَکَوْتَ إِلَیْهِ هُمُومَکَ وَ اسْتَکْشَفْتَهُ کُرُوبَکَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِکَ

غم و اندوه خود را در پیشگاه او مطرح کن، تا غم‏هاى تو را بر طرف کند و در مشکلات تو را یارى رساند.

11 - شرائط اجابت دعا

وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لَا یَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَیْرُهُ مِنْ زِیَادَةِ الْأَعْمَارِ وَ صِحَّةِ الْأَبْدَانِ وَ سَعَةِ الْأَرْزَاقِ

و از گنجینه‏هاى رحمت او چیزهایى را درخواست کن که جز او کسى نمى‏تواند عطا کند، مانند عمر بیشتر، تندرستى بدن، و گشایش در روزى.

 ثُمَّ جَعَلَ فِی یَدَیْکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَکَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ

سپس خداوند کلیدهاى گنجینه‏هاى خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد،

 فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اسْتَمْطَرْتَ شَآبِیبَ رَحْمَتِهِ فَلَا یُقَنِّطَنَّکَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ

پس هر گاه اراده کردى مى‏توانى با دعا، درهاى نعمت خدا را بگشایى، تا باران رحمت الهى بر تو ببارد. هرگز از تأخیر اجابت دعا نا امید مباش،

 فَإِنَّ الْعَطِیَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّیَّةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْکَ الْإِجَابَةُ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْآمِلِ

زیرا بخشش الهى باندازه نیّت است، گاه، در اجابت دعا تأخیر مى‏شود تا پاداش درخواست کننده بیشتر و جزاى آرزومند کامل‏تر شود،

‌ ‌وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّیْ‌ءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِیتَ خَیْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْکَ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ

گاهى درخواست مى‏کنى امّا پاسخ داده نمى‏شود، زیرا بهتر از آنچه خواستى به زودى یا در وقت مشخّص، به تو خواهد بخشید، یا به جهت اعطاء بهتر از آنچه خواستى، دعا به اجابت نمى‏رسد

 فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِیهِ هَلَاکُ دِینِکَ لَوْ أُوتِیتَهُ

زیرا چه بسا خواسته‏هایى دارى که اگر داده شود مایه هلاکت دین تو خواهد بود

 فَلْتَکُنْ مَسْأَلَتُکَ فِیمَا یَبْقَى لَکَ جَمَالُهُ وَ یُنْفَى عَنْکَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لَا یَبْقَى لَکَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ

، پس خواسته‏هاى تو به گونه‏اى باشد که جمال و زیبایى تو را تأمین، و رنج و سختى را از تو دور کند، پس نه مال دنیا براى تو پایدار، و نه تو براى مال دنیا باقى خواهى ماند.

12 - ضرورت یاد مرگ

وَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لَا لِلدُّنْیَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَیَاةِ

پسرم، بدان تو براى آخرت آفریده شدى، نه دنیا، براى رفتن از دنیا، نه پایدار ماندن در آن، براى مرگ، نه زندگى جاودانه

 وَ أَنَّکَ فِی مَنْزِلِ  قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِیقٍ إِلَى الْآخِرَةِ وَ أَنَّکَ طَرِیدُ الْمَوْتِ الَّذِی لَا یَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لَا یَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِکُهُ

در دنیا، که هر لحظه ممکن است از دنیا کوچ کنى، و به آخرت در آیى. و تو شکار مرگى هستى که فرار کننده آن نجاتى ندارد، و هر که را بجوید به آن مى‏رسد، و سرانجام او را مى‏گیرد.

 فَکُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرٍ أَنْ یُدْرِکَکَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَیِّئَةٍ قَدْ کُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ فَیَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَکْتَ نَفْسَکَ

پس، از مرگ بترس نکند زمانى سراغ تو را گیرد که در حال گناه یا در انتظار توبه کردن باشى و مرگ مهلت ندهد و بین تو و توبه فاصله اندازد، که در این حال خود را تباه کرده‏اى.

 یَا بُنَیَّ أَکْثِرْ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ ذِکْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ وَ تُفْضِی بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَیْهِ حَتَّى یَأْتِیَکَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَکَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَکَ وَ لَا یَأْتِیَکَ بَغْتَةً فَیَبْهَرَکَ

پسرم فراوان بیاد مرگ باش، و به یاد آنچه که به سوى آن مى‏روى، و پس از مرگ در آن قرار مى‏گیرى. تا هنگام ملاقات با مرگ از هر نظر آماده باش، نیروى خود را افزون، و کمر همّت را بسته نگهدار که ناگهان نیاید و تو را مغلوب سازد.

 وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِ الدُّنْیَا إِلَیْهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا فَقَدْ نَبَّأَکَ اللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ لَکَ نَفْسَهَا وَ تَکَشَّفَتْ لَکَ عَنْ مَسَاوِیهَا

مبادا دلبستگى فراوان دنیا پرستان، و تهاجم حریصانه آنان به دنیا، تو را مغرور کند، چرا که خداوند تو را از حالات دنیا آگاه کرده، و دنیا نیز از وضع خود تو را خبر داده، و از زشتى‏هاى روزگار پرده برداشته است.

13 - شناخت دنیا پرستان

فَإِنَّمَا أَهْلُهَا کِلَابٌ عَاوِیَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِیَةٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا بَعْضًا

همانا دنیا پرستان چونان سگ‏هاى درنده، عو عو کنان، براى دریدن صید در شتابند، برخى به برخى دیگر هجوم آورند،

 وَ یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ یَقْهَرُ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا

و نیرومندشان، ناتوان را مى‏خورد، و بزرگ‏ترها کوچک ‏ترها را.

 نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ

و یا چونان شترانى هستند که برخى از آنها پاى بسته، و برخى دیگر در بیابان رها شده، که راه گم کرده و در جادّه‏هاى نامعلومى در حرکتند، و در وادى پر از آفت‏ها، و در شنزارى که حرکت با کندى صورت مى‏گیرد گرفتارند،

 لَیْسَ لَهَا رَاعٍ یُقِیمُهَا وَ لَا مُسِیمٌ یُسِیمُهَا سَلَکَتْ بِهِمُ الدُّنْیَا طَرِیقَ الْعَمَى‌ ‌وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ الْهُدَى

نه چوپانى دارند که به کارشان برسد، و نه چراننده‏اى که به چراگاهشان ببرد. دنیا آنها را به راه کورى کشاند. و دیدگانشان را از چراغ هدایت بپوشاند،

 فَتَاهُوا فِی حَیْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِی نِعْمَتِهَا وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا

در بیراهه سرگردان، و در نعمت‏ها غرق شده‏اند،که نعمت‏ها را پروردگار خود قرار دادند. هم دنیا آنها را به بازى گرفته، و هم آنها با دنیا به بازى پرداخته، و آخرت را فراموش کرده‏اند.

 رُوَیْداً یُسْفِرُ الظَّلَامُ کَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الْأَظْعَانُ یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَلْحَقَ

اندکى مهلت ده، بزودى تاریکى بر طرف مى‏شود، گویا مسافران به منزل رسیده‏اند، و آن کس که شتاب کند به کاروان خواهد رسید.

 وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ مَنْ کَانَتْ مَطِیَّتُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ فَإِنَّهُ یُسَارُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ وَاقِفاً وَ یَقْطَعُ الْمَسَافَةَ وَ إِنْ کَانَ مُقِیماً وَادِعاً

پسرم بدان آن کس که مرکبش شب و روز آماده است همواره در حرکت خواهد بود، هر چند خود را ساکن پندارد، و همواره راه مى‏پیماید هر چند در جاى خود ایستاده و راحت باشد.

14-  ضرورت واقع نگرى در زندگى (ارزش‏هاى گوناگون اخلاقى)

وَ اعْلَمْ یَقِیناً أَنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَکَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَکَ وَ أَنَّکَ فِی سَبِیلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَخَفِّضْ فِی الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِی الْمُکْتَسَبِ

به یقین بدان که تو به همه آرزوهاى خود نخواهى رسید، و تا زمان مرگ بیشتر زندگى نخواهى کرد، و بر راه کسى مى‏روى که پیش از تو مى‏رفت، پس در به دست آوردن دنیا آرام باش، و در مصرف آنچه به دست آوردى نیکو عمل کن،

 فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لَا کُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ

زیرا چه بسا تلاش بى اندازه براى دنیا که به تاراج رفتن اموال کشانده شد. پس هر تلاشگرى به روزى دلخواه نخواهد رسید، و هر مدارا کننده‏اى محروم نخواهد شد.

 وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً

نفس خود را از هر گونه پستى باز دار، هر چند تو را به اهدافت رساند، زیرا نمى‏توانى به اندازه آبرویى که از دست مى‏دهى بهایى به دست آورى.

 وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَیْرُ خَیْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ یُسْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ

برده دیگرى مباش ، که خدا تو را آزاد آفرید، آن نیک که جز با شر به دست نیاید نیکى نیست، و آن راحتى که با سختى‏هاى فراوان به دست آید، آسایش نخواهد بود.

 وَ إِیَّاکَ أَنْ تُوجِفَ بِکَ مَطَایَا الطَّمَعِ فَتُورِدَکَ مَنَاهِلَ الْهَلَکَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ

بپرهیز از آن که مرکب طمع ورزى تو را به سوى هلاکت به پیش راند، و اگر توانستى که بین تو و خدا صاحب نعمتى قرار نگیرد، چنین باش،

 فَإِنَّکَ مُدْرِکٌ قِسْمَکَ وَ آخِذٌ سَهْمَکَ وَ إِنَّ الْیَسِیرَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَکْرَمُ مِنَ الْکَثِیرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ کَانَ کُلٌّ مِنْهُ

زیرا تو، روزى خود را دریافت مى ‏کنى، و سهم خود بر مى‏دارى، و مقدار اندکى که از طرف خداى سبحان به دست مى‏آورى، بزرگ و گرامى‏تر از (مال) فراوانى است که از دست بندگان دریافت مى‏دارى، گرچه همه از طرف خداست.

 وَ تَلَافِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ إِدْرَاکِکَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ وَ حِفْظُ مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدِ غَیْرِکَ

آنچه با سکوت از دست مى ‏دهى آسانتر از آن است که با سخن از دست برود، چرا که نگهدارى آنچه در مشک است با محکم بستن دهانه آن امکان پذیر است، و نگهدارى آنچه که در دست دارى، پیش من بهتر است از آن که چیزى از دیگران بخواهى

وَ مَرَارَةُ الْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى النَّاسِ وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُورِ

و تلخى نا امیدى بهتر از درخواست کردن از مردم است. شغل همراه با پاکدامنى، بهتر از ثروت فراوانى است که با گناهان به دست آید،

وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ‌ ‌لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ مَنْ أَکْثَرَ أَهْجَرَ وَ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ

مرد براى پنهان نگاه داشتن اسرار خویش سزاوارتر است، چه بسا تلاش کننده‏اى که به زیان خود مى‏کوشد، هر کس پر حرفى کند یاوه مى‏گوید، و آن کس که بیندیشد آگاهى یابد،

 قَارِنْ أَهْلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بَایِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ وَ ظُلْمُ الضَّعِیفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ

با نیکان نزدیک شو و از آنان باش، و با بدان دور شو و از آنان دورى کن. بدترین غذاها، لقمه حرام، و بدترین ستم‏ها، ستمکارى به ناتوان است.

 إِذَا کَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً کَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً رُبَّمَا کَانَ الدَّوَاءُ دَاءً وَ الدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَیْرُ النَّاصِحِ وَ غَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ

جایى که مدارا کردن درشتى به حساب آید به جاى مدارا درشتى کن، چه بسا که دارو بر درد افزاید، و بیمارى، درمان باشد، و چه بسا آن کس که اهل اندرز نیست، اندرز دهد، و نصیحت کننده دغل کار باشد.

وَ إِیَّاکَ وَ الِاتِّکَالَ عَلَى الْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوکىَ وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ وَ خَیْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَکَ بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً

هرگز بر آرزوها تکیه نکن که سرمایه احمقان است، و حفظ عقل، پند گرفتن از تجربه‏هاست، و بهترین تجربه آن که تو را پند آموزد. پیش از آن که فرصت از دست برود، و اندوه ببار آورد، از فرصت‏ها استفاده کن.

 لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لَا کُلُّ غَائِبٍ یَئُوبُ وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةُ الزَّادِ وَ مَفْسَدَةُ الْمَعَادِ وَ لِکُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ سَوْفَ یَأْتِیکَ مَا قُدِّرَ لَکَ

هر تلاشگرى به خواسته‏ هاى خود نرسد، و هر پنهان شده ‏اى باز نمى‏ گردد. از نمونه‏ هاى تباهى، نابود کردن زاد و توشه آخرت است. هر کارى پایانى دارد، و به زودى آنچه براى تو مقدّر گردیده خواهد رسید.

التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَى مِنْ کَثِیرٍ وَ لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِینٍ

هر بازرگانى خویش را به مخاطره افکند. چه بسا اندکى که از فراوانى بهتر است نه در یارى دادن انسان پست چیزى وجود دارد و نه در دوستى با دوست متّهم،

 سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَکَ قَعُودُهُ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَیْ‌ءٍ رَجَاءَ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَجْمَحَ بِکَ مَطِیَّةُ اللَّجَاجِ

حال که روزگار در اختیار تو است آسان گیر، و براى آن که بیشتر به دست آورى خطر نکن. از سوار شدن بر مرکب ستیزه جویى بپرهیز.

15 - حقوق دوستان

احْمِلْ نَفْسَکَ مِنْ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَةِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللَّطَفِ وَ الْمُقَارَبَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ

چون برادرت از تو جدا گردد، تو پیوند دوستى را بر قرار کن، اگر روى برگرداند تو مهربانى کن، و چون بخل ورزد تو بخشنده باش،

 وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ حَتَّى کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَ کَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَیْکَ

هنگامى که دورى مى‏گزیند تو نزدیک شو، و چون سخت مى‏گیرد تو آسان گیر، و به هنگام گناهش عذر او بپذیر، چنان که گویا بنده او مى‏باشى، و او صاحب نعمت تو مى‏باشد.

وَ إِیَّاکَ أَنْ تَضَعَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِکَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَکَ

مبادا دستورات یاد شده را با غیر دوستانت انجام دهى، یا با انسان‏هایى که سزاوار آن نیستند بجا آورى، دشمن دوست خود را دوست مگیر تا با دوست دشمنى نکنى.

 وَ امْحَضْ أَخَاکَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَةً وَ تَجَرَّعِ الْغَیْظَ فَإِنِّی لَمْ أَرَ ‌‌جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّةً

در پند دادن دوست بکوش، خوب باشد یا بد، و خشم را فرو خور که من جرعه‏اى شیرین‏تر از آن ننوشیدم، و پایانى گواراتر از آن ندیده‏ام.

 وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَکَ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَلِینَ لَکَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَیْنِ

با آن کس که با تو درشتى کرده، نرم باش که امید است به زودى در برابر تو نرم شود، با دشمن خود با بخشش رفتار کن، زیرا سرانجام شیرین دو پیروزى است (انتقام گرفتن یا بخشیدن)

 وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِیعَةَ أَخِیکَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّةً یَرْجِعُ إِلَیْهَا

اگر خواستى از برادرت جدا شوى، جایى براى دوستى باقى گذار، تا اگر روزى خواست به سوى تو باز گردد بتواند،

 إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِکَ یَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لَا تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالًا عَلَى مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ

کسى که به تو گمان نیک برد او را تصدیق کن، و هرگز حق برادرت را به اعتماد دوستى که با او دارى ضایع نکن، زیرا آن کس که حقّش را ضایع مى‏کنى با تو برادر نخواهد بود،

 

 وَ لَا یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَى الْخَلْقِ بِکَ وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ عَنْکَ وَ لَا یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَى عَلَى قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لَا یَکُونَنَّ عَلَى الْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْکَ عَلَى الْإِحْسَانِ

و افراد خانواده‏ات بد بخت‏ترین مردم نسبت به تو نباشند، و به کسى که به تو علاقه‏اى ندارد دل مبند، مبادا برادرت براى قطع پیوند دوستى، دلیلى محکم‏تر از برقرارى پیوند با تو داشته باشد، و یا در بدى کردن، بهانه‏اى قوى‏تر از نیکى کردن تو بیاورد،

وَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ فَإِنَّهُ یَسْعَى فِی مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِکَ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ

ستمکارى کسى که بر تو ستم مى‏کند در دیده‏ات بزرگ جلوه نکند، چه او به زیان خود، و سود تو کوشش دارد، و سزاى آن کس که تو را شاد مى‏کند بدى کردن نیست.

16 - ارزشهاى اخلاقى

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغِنَى

پسرم بدان که روزى دو قسم است، یکى آن که تو آن را مى ‏جویى، و دیگر آن که او تو را مى‏ جوید، و اگر تو به سوى آن نروى، خود به سوى تو خواهد آمد، چه زشت است فروتنى به هنگام نیاز، و ستمکارى به هنگام بى‏نیازى

إِنَّمَا لَکَ مِنْ  دُنْیَاکَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ وَ إِنْ جَزِعْتَ عَلَى مَا تَفَلَّتَ مِنْ یَدَیْکَ فَاجْزَعْ عَلَى کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ

همانا سهم تو از دنیا آن اندازه خواهد بود که با آن سراى آخرت را اصلاح کنى، اگر براى چیزى که از دست دادى ناراحت مى‏شوى،پس براى هر چیزى که به دست تو نرسیده نیز نگران باش.

 اسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا قَدْ کَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ

با آنچه در گذشته دیده یا شنیده‏اى، براى آنچه که هنوز نیامده، استدلال کن، زیرا تحوّلات و امور زندگى همانند یکدیگرند،

وَ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَةُ إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِی إِیلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالأَدَبِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ

از کسانى مباش که اندرز سودشان ندهد، مگر با آزردن فراوان، زیرا عاقل با اندرز و آداب پند گیرد، و حیوانات با زدن.

اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ مَنْ تَرَکَ الْقَصْدَ جَارَ

غم و اندوه را با نیروى صبر و نیکویى یقین از خود دور ساز. کسى که میانه روى را ترک کند از راه حق منحرف مى‏گردد،

 وَ الصَّاحِبُ  مُنَاسِبٌ وَ الصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبُهُ وَ الْهَوَى شَرِیکُ الْعَمَى وَ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ قَرِیبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِیدٍ

یار و همنشین، چونان خویشاوند است. دوست آن است که در نهان آیین دوستى را رعایت کند. هوا پرستى همانند کورى است. چه بسا دور که از نزدیک نزدیک‏تر، و چه بسا نزدیک که از دور دورتر است،

 وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ حَبِیبٌ مَنْ تَعَدَّى الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَى لَهُ وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ

انسان تنها، کسى است که دوستى ندارد، کسى که از حق تجاوز کند، زندگى بر او تنگ مى‏گردد، هر کس قدر و منزلت خویش بداند حرمتش باقى است، استوارترین وسیله‏اى که مى‏توانى به آن چنگ زنى، رشته‏اى است که بین تو و خداى تو قرار دارد.

وَ مَنْ لَمْ یُبَالِکَ فَهُوَ عَدُوُّکَ قَدْ یَکُونُ الْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ الطَّمَعُ هَلَاکاً لَیْسَ کُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ وَ لَا کُلُّ فُرْصَةٍ تُصَابُ

کسى که به کار تو اهتمام نمى‏ورزد دشمن توست. گاهى نا امیدى، خود رسیدن به هدف است، آنجا که طمع ورزى هلاکت باشد. چنان نیست که هر عیبى آشکار، و هر فرصتى دست یافتنى باشد،

 وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ الْأَعْمَى رُشْدَهُ أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ

چه بسا که بینا به خطا مى‏رود و کور به مقصد رسد. بدى‏ها را به تأخیر انداز، زیرا هر وقت بخواهى مى‏توانى انجام دهى.

 

 وَ قَطِیعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ

بریدن با جاهل، پیوستن به عاقل است، کسى که از نیرنگ‏بازى روزگار ایمن باشد به او خیانت خواهد کرد، و کسى که روزگار فانى را بزرگ بشمارد، او را خوار خواهد کرد. چنین نیست که هر تیر اندازى به هدف بزند،

 إِذَا تَغَیَّرَ السُّلْطَانُ تَغَیَّرَ الزَّمَانُ سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ

هر گاه اندیشه سلطان تغییر کند، زمانه دگرگون شود. پیش از حرکت، از همسفر بپرس، و پیش از خریدن منزل همسایه را بشناس.

 إِیَّاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلَامِ  مَا یَکُونُ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِکَ

از سخنان بى ارزش و خنده آور بپرهیز، گر چه آن را از دیگرى نقل کرده باشى.

17 -  جایگاه زن و فرهنگ پرهیز

وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ

در امور سیاسى کشور از مشورت با زنان بپرهیز، که رأى آنان زود سست مى‏شود، و تصمیم آنان ناپایدار است

 وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَیْهِنَّ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِکَ مَنْ لَا یُوثَقُ بِهِ عَلَیْهِنَّ

. در پرده حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زیرا که سخت‏گیرى در پوشش، عامل سلامت و استوارى آنان است. بیرون رفتن زنان بدتر از آن نیست که افراد غیر صالح را در میانشان آورى،

وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ فَافْعَلْ وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا (فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ

و اگر بتوانى به گونه‏اى زندگى کنى که غیر تو را نشناسند چنین کن. کارى که برتر از توانایى زن است به او وامگذار، که زن گل بهارى است، نه پهلوانى سخت کوش

وَ لَا تَعْدُ بِکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لَا تُطْمِعْهَا فِی أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا

، مبادا در گرامى داشتن زن زیاده روى کنى که او را به طمع ورزى کشانده براى دیگران به ناروا شفاعت کند. 

  وَ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ إِلَى السَّقَمِ وَ الْبَرِیئَةَ إِلَى الرَّیْبِ‌

بپرهیز از غیرت نشان دادن بیجا که درستکار را به بیمار دلى، و پاکدامن را به بدگمانى رساند

‌وَ اجْعَلْ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَنْ لَا یَتَوَاکَلُوا فِی خِدْمَتِکَ

کار هر کدام از خدمتکارانت را معیّن کن که او را در برابر آن کار مسئول بدانى، که تقسیم درست کار سبب مى‏شود کارها را به یکدیگر وا نگذارند، و در خدمت سستى نکنند.

وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ الَّتِی بِهَا تَصُولُ أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ دِینَکَ وَ دُنْیَاکَ

خویشاوندانت را گرامى دار، زیرا آنها پر و بال تو مى‏باشند، که با آن پرواز مى‏کنى، و ریشه تو هستند که به آنها باز مى‏گردى، و دست نیرومند تو مى‏ باشند که با آن حمله مى‏کنى

وَ اسْأَلْهُ خَیْرَ الْقَضَاءِ لَکَ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ

 دین و دنیاى تو را به خدا مى ‏سپارم، و بهترین خواسته الهى را در آینده و هم اکنون، در دنیا و آخرت، براى تو مى‏ خواهم، با درود.

ابراهیم خندان

1396/1/30

ساعت 1 بامداد

.........َ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص خَطَبَ النَّاسَ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ حَفِظَهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى‏ مَنْ‏ هُوَ أَفْقَهُ‏ مِنْهُ‏.......الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏1 ؛ ص403

راوی از قول امام صادق علیه السلام نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد خیف خطبه اى خواند و از جمله چنین فرمود: شاداب و خرم باد چهره آن کس که سخن مرا بشنود و به خاطر بسپارد و به دیگران برساند. بسیارند مردمى که سخن را مى شنوند و به دیگران مى رسانند اما خود از معناى سخن بى خبرند. بسیارند مردمى که سخن را شنیده و فهمیده اند اما به داناتر از خود مى رساند.

ایمان، صبر و شهوت

 اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکْمَلَ الْإِیمَانِ،

 سُئِلَ عَنِ الْإِیمَانِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ

 ‌ أَنَّ النَّبِیَّ ص قَالَ: عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِی ثَلَاثٍ- أَوَّلُهَا أَنْ لَا یَکْسَلَ- وَ الثَّانِیَةُ أَنْ لَا یَضْجَرَ- وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا یَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لِأَنَّهُ إِذَا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحُقُوقَ- وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ- وَ إِذَا شَکَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ.

 سُئِلَ علیه السلام عَنِ الْإِیمَانِ فَقَالَ الْإِیمَانُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ فالصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ فِى الْخَیْرَاتِ

 وَ اعْلَمُوا أَنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ

 قَالَ علیه السلام الْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ‌

 عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکَارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَکَارِهِ فِی الدُّنْیَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَى نَفْسَهُ لَذَّتَهَا وَ شَهْوَتَهَا دَخَلَ النَّارَ.

 - زُیِّنَ لِلنّٰاسِ حُبُّ الشَّهَوٰاتِ مِنَ النِّسٰاءِ وَ الْبَنِینَ

 انسان در سه بعد از روان خویش، یعنی در روح زندگی، روح نیرو دهنده و روح شهوت زا با حیوانات مشترک است، و تمایل هر سه بعد به سمت ارضای خواست های غریزی و حیوانی می باشد. تمایل هر سه بعد به سمت ارضای خواست های غریزی و حیوانی می باشد0

 شهوت از نظر لغوی به معنای دوست داشتن و احساس کشش نسبت به جنبه هایی است که مورد تمایل نفس است و همچنین به معنای میل جنسی مطرح شده

 مشخصه های شهوت را می توان به صورت زیر خلاصه نمود:

 1- ذاتی و سرشتی است و اکتسابی نیست.

 2- در تمام انسان ها و در تمام دوره زندگی انسان وجود دارد و فقط ممکن است تضعیف یا تقویت شود.

 3-عامل محرک آن نیاز های زیستی است. هدف اصلی شهوت بر آوردن نیاز های غریزی و دست یابی به لذت است.

 4- حاکمیت شهوت بر انسان موجب امر کردن او به بدی است، و در این حال جز سود جویی و لذت طلبی، هدف دیگری ندارد.

 5-تمایلات شهوت برای دست یابی به لذت، سیری ناپذیر است.

 6-ارضای بیشتر شهوت موجب بیداری بیشتر آن  می گردد.

 7-جریان شهوت به فرآیند های خویش آگاهی ندارد.

 8-جریان شهوت همواره  می خواهد حاکمیت کل شخصیت را به عهده گیرد. جریان شهوت به منظور ارضای تمایلات خود و دست یابی به لذت تا بی نهایت، همواره در حال جنگ با فطرت می باشد.

 9-شهوت کنترل نشده و حاکم بر عقل فطری،همان هوای نفس می باشد. در این حال، شهوت و هوای نفس دو لغت مترادف هستند.

 10-جریان شهوت از هر گونه قانون گرایی متنفر است و در نتیجه هیچ گاه با حکمت جمع نمی شود.

 11-هرگاه شهوت حاکمیت کل شخصیت را بر عهده گیرد، فطرت تضعیف خواهد شد.

 12-شهوت دارای انرژی است و میزان انرژی آن بر حسب وضع شناختی،عاطفی و رفتاری فرد، تغییر می یابد.

 13-هر گونه شناخت، عواطف و رفتار که جز با انگیزه قربة الی الله، تمشیت یابد ناشی از شهوت یا هوای نفس می باشد.

 14- حاکمیت شهوت بر فرد،  موجب از بین رفتن قدرت واقع بینی و آینده نگری انسان می شود.

 15- حاکمیت شهوت و هوای نفس بر فرد، موجب ضعف اراده انسان می شود.

 16-   تداوم حاکمیت شهوت بر فطرت ، موجب بروز تثبیت در حالت حاکمیت شهوت می گردد ، و انسان در این حال از نظر ساختار روانی به حیوانات شباهت پیدا می کند.

 17- حاکمیت جریان شهوت موجب از بین رفتن حالت آزادگی فرد می گردد و او را هلاک می گرداند.

 18- حاکمیت شهوت بر فرد، موجب بروز نوعی تفکر و رفتار کودکانه در او می گردد.

 19- به طور کلی می توان گفت که هر نقص در جنبه های شناختی، عاطفی و رفتاری انسان،  ناشی از حاکمیت شهوت است.

 20-         هر ارزش منفی ناشی از جریان شهوت کنترل نشده یا هوای نفس  است.

 21-         حاکمیت شهوت یا هوای نفس بر فرد به طور دقیق، مانند یک دشمن عمل می کند.

 22-حاکمیت شهوت و هوای نفس، موجب انحراف از راه راست می گردد و دین فرد را تباه می سازد.

 23- پیروی از هوای نفس با سعادت منافات دارد.

 24- بر آوردن نیازهای ناشی از شهوت در حد کفاف، پیش نیاز پرداختن به نیاز های ناشی از فطرت می باشند.

 25-  در صورت کنترل شهوت، می توان در مسیر رشد از آن استفاده نمود.دست یابی به کنترل شهوت، علامت آگاهی  به کرامت نفس خویش می باشد.

 26- کنترل شهوت،  فقط از طریق مقاومت، بی اعتنایی وکوبیدن آن امکان پذیر است.

 27- در صورتی که حاکمیت شهوت و هوای نفس مرتفع گردد، انسان نسبت به کارهایی که در زیر نفوذ شهوت، انجام داده است احساس ننگ و خجلت می کند

 عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‌ءٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ.

ایمان، کفر و شک

وَ سُئِلَ [علیه السلام] عَنِ الْإِیمَانِ فَقَالَ الْإِیمَانُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ

وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِى الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَیْرَاتِ

(از ایمان پرسیدند ، فرمود)

1ـ شناخت پایه هاى ایمان : ایمان بر چهار پایه استوار است : صبر ، یقین ، عدل و جهاد . صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد . شوق ، هراس ، زهد و انتظار. آن کس که اشتیاق بهشت دارد ، شهوت هایش کاستى گیرد ، و آن کس که از آتش جهنّم مى ترسد ، از حرام دورى مى گزیند ، و آن کس که در دنیا زهد مى ورزد ، مصیبت را ساده پندارد ، و آن کس که مرگ را انتظار مى کشد در نیکى ها شتاب مى کند .

صبر در لغت به معناى حبس و بازداشتن است. صبر را در معناى عام آن مى‏توان این گونه تعریف کرد: باز داشتن خود را از عملى که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف مى‏شود که در آیات قرآن مجید به آن توجه خاصی شده است و به بیان آثار صبر و نتایج عجله کردن در امور می پردازد، در احادیث نیز به این مسئله پرداخته شده است و صر را به سه دسته کلی با عنوان صبر بر طاعت و صبر بر مصیبت و صبر بر معصیت تقسیم شده است.

مقدمه

شکیبایى و صبر در آنچه که قرآن و روایات نسبت به آن دستور صبر داده اند ، مسأله اى الهى و اخلاقى و انسانى است ، و امرى است محبوب حق ، و سزاوار اجر بزرگ و ثواب عظیم . صبر ، عامل حفظ دین و نگاهبان انسان از بى میل شدن به حق و حقیقت ، و عامل تقویت روح و روان ، و حافظ انسان از افتادن در دام شیاطین جنى و انسى است .

انسان اگر در پیشامدها و حوادث تلخ و شیرین که غارتگر دین و ایمان است ، و به هنگام طاعت و عبادت ، و به وقت گناه و معصیت صبر کند ، به این معنا که حوادث را هماهنگ با قواعد الهى تحمل کند ، و براى نجات خود به دشمنان حق پناه نبرد ، و به وقت طاعت و عبادت خود را در گردونه ى بندگى قرار دهد و مقاومت کند ، و زمان آماده شدن زمینه ى معصیت و گناه ، تلخى گذشت از لذتها را به دوش جان بردارد ، به فرموده ى قرآن مجید مستحق صلوات و رحمت خداوند مى شود .

واژه شناسی

معنای لغوی

صبر: الصبر: نقیض الجزع. و الصبر: نصب الإنسان للقتل، فهو مصبور، و صبروه أی نصبوه للقتل. و الصبر أخذ یمین إنسان (کتاب العین، ج‏7، ص: 115)

الصَّبْر- شکیبائى و صبر بر سختیها «قُتِلَ صبراً»: شخص بازداشت و زندانى و کشته شد «الصَّبْرُ الجمیل»: نیروى مقاومت و صبر «شَهْرُ الصَّبْر»: ماه روزه‏دارى (رمضان) «یَمینُ الصَّبْر»: سوگند که بر سر آن شخص را بازداشت کنند تا سوگند خورد.(فرهنگ أبجدی عربی-فارسی، ، ص: 83)

ضد صفت «جزع‏» «صبر» است. معراج السعاده

صبر در لغت به معناى حبس و بازداشتن است. هر گاه کسى خویشتن را از فعلى اختیارى باز دارد صبر کرده است.صبر شکیبیدن . شکیبایی . شکیبایی کردن . پائیدن . نقیض جزع ( لغتنامه دهخدا،حرف صاد)

صبر در لغت ، نفس حبس راست از بیتابى و جزع در امورى که ناگوار است و منع مى کند باطن را از اضطراب و ظاهر را از حرکات غیر عادیه ناصواب. ( تسلیة العباد در ترجمه مسکن الفواد،ص 102)

صبر در لغت عرب به معناى حبس و در تنگنا و محدودیت قراردادن است.( تاج العروس، ج7، ص71; مفردات، ص474; لسان العرب، ح4، ص 438.)

برخى نیز آن را بازداشتن نفس از اظهار بى تابى و بى قرارى دانسته اند. ( صحاح اللغة، ح 2، ص 706 ؛ مجمع البحرین: ج 2، ص 1004)

معنای اصطلاحی

علمای علم اخلاق هر کدام معنا و تعریفی از صبر بیان داشته اند که در این مجال تعدادی از آن ها آورده می شود.

صبر عبارت است از ثبات انگیزه دین در مقابل شهوت.(اخلاق،ص359)

صبر را در معناى عام آن مى‏توان این گونه تعریف کرد: باز داشتن خود را از عملى که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف مى‏شود.

صبر در این معنا، خود به خود فضیلتى اخلاقى نیست، بلکه مقاومتى است که ناشى از تسلط فرد بر خویشتن است. این مقاومت در صورتى از لحاظ اخلاقى فضیلت خواهد بود که هدف شخص صابر، کمال اخلاقى و تقرب به خداوند باشد و صبر در برابر چیزى صورت گیرد که با کمال اخلاقى و تقرب خداوند در تعارض و تقابل باشد. ارزش اخلاقى صبر بسته به هدفى است که صبر به منظور آن صورت مى‏گیرد. در مبحث «روابط نسان با خداوند، مقصود از صبر، نوعى مقاومت در برابر عواملى است که رابطه انسان با خدا را سست مى‏کنند و او را از دایره ایمان به لحاظ نظرى یا عملى خارج مى‏سازند. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق1 ،ص120)

صبر عبارت است از: ثبات نفس و اطمینان آن،و مضطرب نگشتن آن در بلایا و مصائب، و مقاومت کردن با حوادث و شداید، به‏نحوى که: سینه او تنگ نشود.و خاطر او پریشان نگردد.و گشادگى و طمانینه که پیش‏از حدوث آن واقعه است زوال نپذیرد.پس زبان خود را از شکایت نگاهدارد.واعضاى خود را از حرکات ناهنجار محافظت کند.و این صبر در شداید است که ضد آن‏جزع است. ( معراج السعاده، 230)

چیزى که هست معناى صبر این نیست که انسان خود را آماده هر مصیبتى نموده صورت خود را بگیرد تا هر کس خواست سیلیش ‍ بزند، نه ، معناى صبر - که یکى از فضایل است - این نیست که آدمى چون زمین مرده زیر دست و پاى دیگران بیفتد مردم او را لگدکوب کنند، و مانند سنگ دم پا بازیچه اش قرار دهند، زیرا خداى سبحان آدمى را طورى خلق کرده که به حکم فطرتش خود را موظّف مى داند هر مکروهى را از خود دفع نماید، و خدا هم او را به وسائل و ابزار دفاع مسلح نموده تا به قدر توانائیش از آنها استفاده کند، و چیزى را که این غریزه را باطل و عاطل سازد نمى توان فضیلت نام نهاد. بلکه صبر عبارت است از اینکه انسان در قلب خود استقامتى داشته باشد که بتواند کنترل نظام نفس خود را - که استقامت امر حیات انسانى و جلوگیرى از اختلال آن بستگى به آن نظام دارد - در دست گرفته ، دل خود را از تفرقه و نسیان تدبیر و خبط فکر و فساد راى جلوگیرى کند.

پس صابران آنهایى هستند که در مصائب استقامت به خرج داده و از پا درنمى آیند، و هجوم رنجها و سختیها پایشان را نمى لغزاند، به خلاف غیر صابران که در اولین برخورد با ناملایمات قصد هزیمت مى کنند و آنچنان فرار مى کنند که پشت سر خود را هم نگاه نمى کنند ( تفسیر المیزان 11، ص333)

خواجه نصیر الدین طوسى (رحمه الله) در معناى صبر مى فرماید : صبر ، بازداشتن نفس از بى تابى در برابر ناملایمات و مصایب است . صبر باطن را از اضطراب و زبان را از شکایت و اعضا و جوارح را از حرکات غیرعادى بازمى دارد . (زیباییهای اخلاق،ص 147)

صبر مقاومت نفس در برابر هواست. به عبارت دیگر صبر پایدارى انگیزه دینى در برابر انگیزه‏هاى مخالف است انگیزه عاملى است که فاعل مختار را تحریک به انجام فعلى مى‏کند. بعضى افعال به انسان کمک مى‏کنند تا به کمال اخلاقى و قرب خداوند نایل شود و برخى مانع و مزاحم کمال او هستند. پس باید از افعالى که مزاحم کمال ما هستند خوددارى کنیم و به عبارت دیگر، در برابر انگیزه‏هاى این گونه افعال مقاومت نماییم؛ یعنى صبر کنیم. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق 1، ص122)

اقسام صبر

علماى علم اخلاق، صبر را به سه دسته تقسیم مى کنند:

1ـ صبر بر اطاعت; یعنى شکیبایى در برابر مشکلاتى که در راه اطاعت وجود دارد.

2ـ صبر بر معصیت; یعنى ایستادگى در برابر انگیزه هاى نیرومند و محرک گناه.

3ـ صبر بر مصیبت; یعنى پایدارى در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالى و ترک جزع و فزع.

منظور از «صبر بر اطاعت»; ایستادگى در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست. اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى، همانند خمس و زکات و هم چنین صبر و شکیبایى در برابر مشکلات اطاعت اوامر استحبابى که دامنه گسترده اى دارد.

انگیزه‏هایى غیر الهى که انسان را دعوت به انجام افعالى خلاف کمال او مى‏سازد امیال نفسانى انسان همچون راحت‏طلبى و بخل است. انسان راحت طلب، در برابر فرمان خداوند سرپیچى مى‏کند و سختى عبادات را تحمل نمى‏کند. راحت‏طلبى، انسان را دعوت به کارهاى دیگر و ترک عبادات مى‏کند. مقاومت در برابر این انگیزه صبر بر طاعت نام دارد. صبر بر طاعت، یعنى پذیرش سختى انجام فرمان خدا و گذشتن از لذت کارهاى دیگر کسى که این مقاومت و گذشت را انجام نمى‏دهد، به لحاظ عملى خود را از دایره ایمان و محبت خداوند خارج ساخته است، زیرا مقتضاى ایمان و محبت، تبعیت از فرمان خداست و انسان مؤمن تابع و مطیع اوامر خداوند است. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق 1،ص 126 )

منظور از «صبر بر معصیت»; ایستادگى در برابر شعله هاى سرکش شهوات و هیجان هاى برخاسته از هوا و هوس است که اگر چنین نباشد، طوفان شهوات و هوس ها تمام ایمان و تقوا و پاکى و صدق و صفا و...را از بین مى برد.

یکی از انگیزه‏هایى که مقاومت در برابر آنها ستوده است و پاسخ مثبت به آنها موجب تباهى انسان است، امیال و هواهاى نفسانى است که انسان را به درک لذات ممنوع وادار مى‏سازد. انسان براى درک برخى لذت‏ها، خارج از قلمرو مجاز دین کارهایى انجام مى‏دهد. گاه انگیزه انجام چنین کارهایى، بسیار قوى نیز مى‏شود. کسى که در برابر این انگیزه مقاومت مى‏کند و خود را از ارتکاب معاصى باز مى‏دارد، صبر پیشه ساخته است. به این نوع از صبر، صبر در برابر معصیت گفته مى‏شود. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق 1،ص 123 )

منظور از «صبر بر مصیبت»; آن است که انسان در طول زندگى، در برابر حوادث دردناکى; مانند از دست دادن عزیزان، خسارت هاى عظیم مالى، به خطر افتادن آبرو و حیثیت اجتماعى، گرفتارى در چنگال بیمارى هاى صعب العلاج و افتادن در دام دوستان ناباب و شرکاى خائن و حکومت ظالم و گاه همسران فاسد و...صبر و شکیبایى را از دست ندهد.( اخلاق در قرآن ج2، ص 468)

برخى اتفاق ها انسان را به شکایت از قضاى الهى و اظهار ناخرسندى از آن دعوت مى‏کنند. کسى که به این انگیزه پاسخ مثبت دهد و به قضاى خداوند اعتراض کند در خیرخواهى خداوند تردید کرده است و ایمان او سست شده است. اظهار ناخرسندى از قضاى الهى به هنگام مصیبت صورت مى‏گیرد. انسان مصیبت زده کسى است که واقعه‏اى تلخ و بسیار آزار دهنده در زندگى او رخ مى‏دهد. براى مثال کسى که فرزند عزیز خود و یا پدر و مادر مهربانش را از دست مى‏دهد مصیبت زده است. چنین فردى ممکن است به سبب سنگینى مصیبت زبان به شکایت بگشاید، رفتارى غیر عادى کند و یا دچار اضطراب شود.

هر یک از این حالات، گواه ناشکیبایى فرد است. این حالات و افعال، عکس العمل‏هایى است که فرد براى تسکین خاطر خود انجام مى‏دهد. انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طریق اظهار شکایت و رفتار اعتراض‏آمیز به دست نمى‏آورد، بلکه از راه‏هاى دیگرى که رضایت خداوند در آن است آرامش خود را تأمین مى‏نماید. در واقع او در برابر انگیزه شکایت گرى مقاومت مى‏کند. این مقاومت، ناشى از ایمان است. کسى که به خداوند ایمان دارد و خیرخواهى خداوند را باور کرده است و مى‏داند که خداوند علم و قدرت مطلق است و از همه کس به او مهربان‏تر است پیش آمدهاى ناگوار را به مصلحت خویش مى‏داند و آنها را آزمایش الهى و باعثى براى بیدار شدن خویش مى‏شناسد. چنین انسانى معتقد است مصیبت‏هاى زندگى باعث پالایش انسان از گناهان و نردبان ترقى است مشروط بر آن که صبر پیشه سازد و به قضاى الهى اعتراض نکند. صبر در برابر مصیبت است یعنى مقاومت در برابر انگیزه اعتراض به قضاى خداوند. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق 1،ص 125 )

بزرگان اخلاق، این تقسیم سه گانه را از روایات اسلامى گرفته اند; همانند روایتى که از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ، صَبْرٌ عَلَى الْمُصیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِوَ صَبْرٌ عَلَى الْمَعْصِیَةِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى المُصیبَةِ حَتَّى یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزائِهَا، کَتَبَ اللّهُ لَهُ ثَلاثَ مِأَة دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ کَما بَینَ السَّمَاءِ اِلَى الاَرضِ، وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّ مِأَةِ دَرَجَة، مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومُ الْاَرضِ اِلَى الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَعْصیةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَ مِأَةِ دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلىَ الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومِ الاَرْضِ اِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ; صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت کسى که صبر بر مصیبت کند و آن را با شکیبایى و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش مى نویسد که فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوند ششصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله انتهاى زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند، خداوند نهصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى، همانند فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش خداست». (بحار الانوار، جلد 68، صفحه 77 ؛ اصول کافى، جلد 2، صفحه 91) نیز همین معنى نقل شده است.از تعبیرات این حدیث، استفاده مى شود که صبر بر معصیت مهمتر از همه است و صبر بر اطاعت در مرحله دوّم و صبر بر مصیبت در مرحله سوّم قرار دارد.

این تقسیم نیز بر اساس انواع چیزهایى است که باید در برابر آنها مقاومت کرد. اگر دوست داشتن چیزى، مستلزم فعلى باشد که رابطه انسان با خداوند را تضعیف مى‏کند، باید در برابر آن امر دوست داشتنى مقاومت کرد. همین طور اگر پدید آمدن امرى ناخوشایند، مستلزم عملى خلاف کمال انسان و تقرب به خداوند باشد باید در برابر آن امر ناخوشایند مقاومت نمود. چه بسا که مقاومت در برابر دوست داشتنى‏ها، دشوارتر از مقاومت در برابر مکروهات باشد. قرآن کریم از همسران و فرزندان به عنوان امور محبوب در نزد انسان یاد مى‏کند و انسان را از آنها تحذیر مى‏کند:

یایها الذین أامنوا ان من ازواجکم و اولادکم عدواً لکم فاحذروهم (سوره تغابن،آیه 14)

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! در حقیقت برخى از همسران و فرزندان شما دشمن شمایند از آنان برحذر باشید.

در آیه دیگرى دارایى‏ها و فرزندان که امورى دوست داشتنى هستند عامل غفلت از یاد خدا و سست شدن رابطه انسان با خداوند معرفى شده‏اند و مؤمنان از این که دچار چنین غفلتى شوند بیم داده شده‏اند:

یا ایها الذین امنوا لا تلهکم امولکم و لااولدکم عن ذکر اللَّه و من یفعل ذلک فاولئک هم الخسرون

(سوره منافقون،آیه 9)

اى کسانى که ایمان آورده‏اید. زنهار اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند و کسانى که چنین کنند زیانکارانند.

تقسیم صبر به صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از گناه را نیز مى‏توان به اعتبار محبوب و مکروه بودن دانست. صبر در مصیبت و صبر بر طاعت، شکیبایى در برابر امور ناخوشایند است و صبر از گناه صبر از امور خوشایند که میل و هواى انسان به آن گرایش دارد. (آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق 1،ص 125 )

امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى دیگر، بعد از آن که ایمان را بر چهار ستون قرار داده که رکن اوّل آن صبر، رکن دوّم آن یقین و رکن سوّم آن، عقل و رکن چهارم آن جهاد است، مى فرماید: «وَ الْصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى اَرْبَعِ شُعَب، عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ; صبر چهار شعبه دارد، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار.» و سپس در شرح آن مى فرمایند: «کسى که اشتیاق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوس هاى سرکش به کنار مى رود، و آن کسى که از آتش دوزخ بترسد، از محرّمات دورى مى گزیند و کسى که زهد بر دنیا داشته باشد، مصیبت ها را ناچیز مى شمرد، و کسى که در انتظار سرانجام نیک باشد،براى انجام نیک سرعت مى گیرد». (نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 31.)

مرحوم سید عبدالله شبر می فرماید: صبر بر دو قسم است:

1.         صبر بدنی، مثل مشقت ها به وسیله بدن و ثبات در مقابل آن ها، این صبر یا با عمل تحقق می یابد چون قیام به عبادات مشکل و یا با تحمل مثل صبر بر کتک های شدید، و امراض بزرگ، و جراحات هولناک.

2.         صبر نفسی، که عبارت است از خود داری در برآوردن خواهش های نفس و درخواست های هوی.

این قسم صبر اگر خودداری در مقابل شهوت فرج و شکم باشد عفت نامیده می شود و اگر تحمل مصیبتی باشد فقط به آن صبر گویند و در مقابل آن جزع قرار دارد که عبارت از آزاد گذاشتن انگیزه هوی در ناله کردن و بر صورت زدن و گریبان دریدن است.(اخلاق، 359و360)

 

آیات صبر

در تعداد زیادی از آیات قرآن کریم کلمه صبر و مشتقات آن آمده است که برای بیان نکات مختلف در مورد صبر می باشد که در این جا تعدادی از این آیات آورده شده است.

1ـ.....اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُ اَوَّابٌ (سوره ص، آیه 44)

ما او (ایوب) را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبى که بسیار بازگشت کننده (به سوى خدا) بود.

2ـ وَ جآءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَم کَذِب قَالَ بَل سَوَّلَتْ لَکُمْ اَنْفُسُکُمْ اَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللّهُ الْمُسْتَعانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ (سوره یوسف، آیه18)

و پیراهن یوسف را با خونى دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند. پدر گفت: «هوس هاى نفسانى شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (شکیبایى خالى از ناسپاسى) خواهم داشت، و در برابر آنچه مى گویید از خداوند یارى مى طلبم!».

3ـ وَ اِسْمَاعِیلَ وَ اِدْریسَ وَ ذَاالکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ (سوره انبیاء، آیه85)

و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را (به یاد آور) که همه از صابران بودند

4ـ قَالَ اِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِىَ صَبْراً (سوره کهف،آیه67)

(خضر) گفت: «تو هرگز نمى توانى با من شکیبایى کنى! (ولى موسى قول داد که شکیبا خواهم بود)».

5 ـ...قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلَقُوا اللّهِ کَم مِنْ فِئَة قَلِیلَة غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةَ بِأِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصَّابِرینَ (سوره بقره، آیه249)

...(گروهى از بنى اسرائیل) گفتند: «امروز ما توانایى مقابله با «جالوت» و سپاهیان او را

نداریم»; اما آن ها که به روز رستاخیز ایمان (قوى) داشتند، گفتند: «چه بسیار گروه هاى کوچکى که به فرمان خدا بر گروه هاى عظیمى پیروز شدند!» و خداوند (همراه) با صابران (و یار استقامت کنندگان) است.

6ـ فَاصْبِر کَمَا صَبَرَ اُولُوا العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَاَنَّهُمْ یَومَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَم یَلْبَثُوا اِلاّ سَاعَةً مِنْ نَهَار... (سوره احقاف، آیه35)

(اى پیامبر) صبر کن، آن گونه که پیامران «اولواالعزم» صبر کردندو براى (عذاب) آنان شتاب مکن! هنگامى که وعده هاى (عذاب) را که به آنها داده شده، مشاهده کنند، (احساس مى کنند که) گویى فقط ساعتى از یک روز (در دنیا) توقف داشتند.

7ـ فَاصْبِر صَبراً جَمیلا (سوره معارج، آیه5)

پس «صبر» کن، صبرى جمیل و زیبا (خالى از هر گونه ناسپاسى)

8 ـ یَا ایُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطوا وَ اتَّقُواللّهَ لَعَلَّکُم تُفْلِحُونَ (سوره آل عمران،آیه200)

اى کسانى که ایمان آورده اید! (در برابر مشکلات و مصائب و هوس هاى سرکش) استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید.

9ـ یَا ایُّهَاالَّذینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ اِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (سوره بقره،آیه153)

اى افرادى که ایمان آورده اید! از صبر (واستقامت) و نماز، کمک بگیرید; (زیرا) خداوند با صابران است.

10ـ قُلْ یَا عِبَادِىَ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُم لِلَّذینَ اَحْسَنُوا فی هَذِهِ الدُّنیا حَسَنَةٌ وَ اَرضُ اللّهِ وَاسِعَةٌ اِنَّمَا یُوفَّى الصَّابِرُونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب (سوره زمر، آیه10)

بگو «اى بندگان من که ایمان آورده اید از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید، براى کسانى که در این دنیا نیکى کرده اند، پاداش نیکى است و زمین خدا وسیع است (اگر تحت فشار سران کفر بودید، مهاجرت کنید) که صابران اجر و پاداش خود را بى حساب دریافت مى دارند.

11 ـ سَلامٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (سوره رعد، آیه 24)

(فرشتگان در قیامت به آنان مى گویند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکوست عاقبت آن سرا (ى جاویدان).

12 ـ اُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَ یُلَقَّونَ فِیهَا تَحِیَّةً وَ سَلاماً (سوره فرقان،آیه75)

(آرى) آنها (عباد الرَّحمن) هستند که درجات عالى بهشت، در برابر شکبیایى و صبرشان به آنان پاداش داده مى شود و در آن با تحیّت و سلام رو به رو مى شوند.

13 ـ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَىْء مِنَ الْخَوفِ وَالجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الاَْمْوَالِ وَ الاَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ (سوره بقره، آیه 155)

قطعاً همه شما (امت محمّد) را با چیزى از ترس، گرسنگى، و خسارت اموال و جانها و میوه ها، آزمایش مى کنیم، به استقامت کنندگان (در برابر آزمایش ها) بشارت (پیروزى و پاداش بزرگ) ده.

14 ـ...وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَواْ بِالصَّبْرِ (سوره عصر، آیه 3)

...آنها که یکدیگر را به حق سفارش کردند، به شکیبایى و استقامت توصیه نمودند.

صبر در احایث اسلامى

به گفته بعضى از علماى اخلاق، روایاتى که درباره فضیلت صبر و شکیبایى از معصومین(علیهم السلام) به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش در آید. و در برخى از کتب که درباره صبر تألیف یافته، نزدیک به 900 حدیث از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) در این باره آمده است که به عنوان نمونه، بخشى از آن ها را گلچین نموده ایم:

1ـ رسول خدا (صلى الله علیه وآله) فرمودند: «اَلصَّبْرُ خَیْرُ مَرْکَب مَا رَزَقَ اللّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لا اَوسَعُ مِنَ الصَّبْرِ; صبر بهترین مرکب سوارى است; خداوند هیچ بنده اى را بهتر و گسترده تر از صبر روزى نداده است».( میزان الحکمه، جلد 2، حدیث 10025)

تعبیر به «بهترین مرکب»، در این حدیث شریف اشاره به این دارد که صبر، وسیله رسیدن به همه سعادت ها و خوشبختى هاست و انسان بدون آن به هیچ مقامى در دنیا و آخرت نمى رسد.

2ـ امیر مؤمنان على (علیه السلام) مى فرمایند: «عَلَیْکُم بِالصَّبْرِ فَاِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاِْیمَانِ کَالرَّأسِ مِنَ الْجَسَدِ; بر شما باد به صبر و استقامت کردن; زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر به بدن است».( نهج البلاغه، کلمات قصار 82.)

نشان مى دهد که صبر نقش کلیدى براى تمام ابعاد زندگى انسان دارد، به همین دلیل در ذیل همین حدیث آمده است «لا اِیمانَ لِمَنْ لا صَبْرَ لَهُ; کسى که صبر و استقامت ندارد، ایمان او پایدار نخواهد ماند».

3ـ در حدیث دیگر، همان حضرت (علیه السلام) مى فرمایند: «لا یَعْدِمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ اِنْ طَالَ بِهِ الزَّمانُ; شخص صبور، پیروزى را از دست نخواهد داد هر چند طول بکشد». (نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت 153)

با توجه به این که هم صبر مطلق ذکر شده و هم پیروزى، نشان مى دهد که این حکم در تمام ابعاد معنوى و مادى زندگى انسان هاست.

4ـ پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله)، صبر را به منزله نصف ایمان شمرده اند: «اَلصَّبْرُ نِصْفُ الاِیمانِ; صبر نصف ایمان است». (محجة البیضاء، جلد 7، صفحه 106).

در بعضى از روایات، نصف ایمان را شکر گزارى و نصف دیگر آن را صبر دانسته اند. صبر و استقامت براى رسیدن به نعمت ها و سپس شکر نعمت; یعنى بهره بردارى صحیح از مواهب و نعمت هاى الهى.

روشن است که این حدیث، هیچ منافاتى با احادیث گذشته ندارد; زیرا همان طور که بیان شد، اگر مؤمن صبر نداشته باشد ایمانش به خاطر موانعى که بر سر راه دارد، از بین مى رود; هم چنین اگر شاکر نباشد، طبق این بیان (وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ اِنَّ عَذَابِى لَشَدید) نعمت ها از کفش مى رود.

5ـ در حدیث دیگر، رسول خدا (صلى الله علیه وآله) در تعبیر زیباى دیگرى فرمودند: «اَلصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ; صبر; گنجى از گنج هاى بهشت است».( محجة البیضاء، جلد 7، صفحه 107)

6ـ دلیل این امر با نقل حدیثى از امیر مؤمنان (علیه السلام) به وضوح روشن مى شود: «اَلصَّبْرُ عَوْنٌ عَلى کُلِّ اَمْر; صبر و شکیبایى به پیشرفت هر کار (مهمى) کمک مى کند». (غررالحکم، حدیث 765)

زیرا همان گونه که مى دانید، در نظام زندگى بر سر راه هر کار مهمى، موانعى قرار دارد که عبور از آنها فقط با نیروى صبر و شکیبایى ممکن است.

7ـ درباره شکیبایى در برابر گناه این حدیث نقل شده است: «وَ مَنْ صَبَرَ عَنْ مَعْصِیَةِ اللّهِ فَهُوَ کَالْمُجَاهِدِ فِى سَبیلِ اللِّهِ; کسى که در مقابل عوامل گناه صبر کند، مقامش همانند مجاهد در راه خداست». (جامع الاحادیث الشیعه، جلد 14، صفحه 253)

آرى هر دو مجاهد «فِى سَبیلِ اللّه»اند; با این تفاوت که یکى با دشمن بیرونى (جهاد اصغر) و دیگرى با دشمن درونى (جهاد اکبر) مى جنگد.

8ـ در حدیث دیگرى از امیر مؤمنان(علیه السلام) آمده است: «اِنْ صَبَرْتَ اَدْرَکْتَ بِصَبْرِکَ مَنازِلَ الاَبْرارِ وَ اِن جَزَعْتَ اَوْرَدَکَ جَزَعَکَ عَذابَ النّارِ; اگر صبر کنى، به خاطر صبر خود به مقامات ابرار و نیکوکاران مى رسى و اگر بى صبرى کنى، این بى صبرى تو را در عذاب دوزخ وارد مى کند».(شرح غررالحکم، حدیث 3713)

9ـ امام صادق (علیه السلام) درباره صبر در برابر بلاها و حوادث تلخ زندگى، مى فرمایند: «مَن اِبْتَلى مِنَ المُؤمِنینَ بِبَلاء فَصَبَرَ عَلَیهِ کَأَنَّ لَهُ مَثلُ اَجرِ اَلْفِ شَهِید; هر کس از مؤمنان به بلایى گرفتار شود (و) شکیبایى را از دست ندهد، پاداش هزار شهید دارد».( اصول کافى، جلد 2، صفحه 92)

مرحوم «علامه مجلسى»(رحمهم الله)، بعد از ذکر این حدیث در جلد 68 بحارالانوار، این سؤال را مطرح مى کند که چگونه این پاداش صحیح است، در حالى که شهید خود از صابران مى باشد; زیرا در برابر دشمن صبر مى کند تا شربت شهادت را مى نوشد.

در جواب این سؤال مى توان گفت: شهید در برابر تهاجمات دشمن صبر مى کند و صابران در مقابل حوادث تلخ زندگى; مانند بیمارى ها، ناکامى ها و از دست دادن عزیزان صبر مى کنند.

دلیل دیگرى بر برترى او نسبت به اجر شهادت، این است که شهادت یک بار است، ولى گرفتارى هاى تلخ زندگى، هزاران بار تکرار مى شود.

10 ـ پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) درباره پاداش معنوى صابران مى فرمایند: «مَنْ ابْتُلِىَ فَصَبَرَ وَ اُعْطِىَ فَشَکَرَ وَ ظُلِمَ فَغَفَرَ اُولَئِکَ لَهُم اَلاَْمْن وَ هُم مُهتَدونَ; کسى که به بلایى مبتلا شود و شکیبایى کند و نعمتى به او برسد و شکر آن را به جا آورد و مورد ستم واقع شود و (بابزرگوارى) طرف را ببخشد، چنین کسانى امنیت و آرامش (در قیامت) دارند و آنها هدایت یافتگانند». (مجمع الانوار، جلد 2، صفحه 526، حدیث 830)

11 ـ امام صادق (علیه السلام) مى فرمایند: «اَلصَّبْرُ یُظْهِرُ مَا فِى بَوَاطِنِ العِبادِ مِنَ النُّورِ وَ الصَّفاءِ وَ الْجَزَعُ یُظْهِرُ مَا فِى بَوَاطِنِهِم مِنَ الظُّلْمَةِ وَ الْوَحْشَةِ; صبر، آنچه را که در درون بندگان خدا از نور و صفا وجود دارد، آشکار مى کند و بى صبرى و ناشکیبایى، آنچه را که در درون آنها از ظلمت و وحشت است، ظاهر مى سازد». (بحار الانوار، جلد 68، صفحه 90، حدیث 44.12 )

بحث احادیث صبر را با حدیث دیگرى از امیر مؤمنان(علیه السلام) پایان مى دهیم: «الصَّبْرُ مَطَیِّةٌ لاتَکبُوا وَ القَناعَةُ سَیفٌ لایَنْبُوا; صبر و شکیبایى مرکبى است که هرگز به زمین نمى خورد و قناعت شمشیرى است که هرگز از کار نمى افتد».( بحارالانوار، جلد 68، صفحه )96.این ها بخش مختصرى از احادیثى است که که درباره اهمّیّت صبر انسان ها و پاداش شکیبایان وارد شده است.

صبر حضرت ایوب علیه السلام

حضرت ایوب که پیغمبر خدا بود چندین سال به انواع بلاها مبتلا شد.

روایت شده است که: «چهل سال پیش از بلا در نعمت و رفاهیت‏بود و روزى هزار خوان‏از مطبخ او مى‏آوردند و در فضایى مى‏گذاردند و مردمان مى‏خوردند و مى‏رفتند.» ب(حار الانوار، ج 12،ص 372- 339.و تفسیر البرهان، ج 4، ص 61)

به روایتى: «بیست هزار اسب در طویله او بود به سواى آنچه در رمه بود.وزراعت او به قدرى بود که امر فرموده بود هیچ حیوانى و انسانى را از زراعت او منع‏نکنند تا هر یک هر چه خواهند منتفع شوند» (تفسیر البرهان، ج 4، ص 54 ) با وجود این، محصول او به قدرى بود که: کفایت زندگی او را می کرد وچهار صد غلام ساربانى او مى‏کردند.

»روزى جبرئیل گفت که: «اى ایوب ایام راحت، سر آمد و زمان محنت رسید آماده‏بلا باش.گفت: باک نبود ما تن به رضاى دوست دادی.م

چون همه اجزایم از انعام او رسته‏اند از غرق دانه دام او

گر ز تلخى مى‏کند فریاد و داد خاک عالم بر سر اجزام باد

ایوب چند گاه منتظر بود تا روزى نماز صبح گزارده پشت‏به محراب رسالت‏بازداده بود که ناگاه فریادى بر آمد و شبان از در درآمد فریاد کنان.پرسید: اى شبان. تراچه شده است؟ گفت: سیلى از دامن کوهسار درآمد و تمام گله را به دریا راند. شبان در این سخن بود که ساربان رسید با جامه چاک زده و گفت: صاعقه‏اى وزیدو همه شتران را هلاک گردانید. مقارن آن حال، باغبان آمد هراسان و گفت: سمومى آمد و جمله درختان را بسوخت. ایوب مى‏شنید و تسبیح خداى - تعالى - مى‏کرد.

ناگاه معلم پسران او با آه و افغان در رسید که: دوازده پسرت مهمان برادر بزرگ‏بودند که سقف خانه بر سرایشان فرود آمد و همه را فنا کرد.در آن وقت اندکى حال برایوب بگردید که به هوش آمد و به سجده افتاد و گفت: الهى. چون ترا دارم همه چیزدارم.اما چون مال و فرزندانش برفت انواع بلا و بیمارى به او رو نهاد و او تن خود راهدف تیر بلا ساخت و سینه سپر کرده به زبان حال مى‏گفت:

هین بگو کمتر سر و اشکنبه‏اى رفته گیر از کنج‏خوان یکحبه‏اى

جام بلا نوش مى‏کرد و به رضاى دوست‏خشنود بود تا کرم به بدن مبارک او افتاد ودوستان از او نفرت کردند.و آشنایان از صحبت او پاکشیدند.و به بلاى فقر و بى‏چیزى‏مبتلا شد.

«رحیمه‏» ، زن او که از اولاد یوسف پیغمبر بود و در جمال، آیتى از مصحف‏یوسفى بود، به خانه‏ها تردد مى‏کرد و خدمتکارى مردمان مى‏نمود و از مزد خود دوا وغذاى ایوب را سرانجام مى‏داد. چون مدتى مدید بر این بگذشت‏شیطان به صورت پیرى به آن شهر آمده و به‏مردم نمود که: این زن، چون خدمت ایوب را مى‏کند به هر خانه که در آید اهل آن‏خانه به آن مرض مبتلا شوند:

پس رحیمه را به خدمتکارى خود راه ندادند و امر بر ایشان تنگ شده گرسنگى، علاوه‏بر سایر مصیبت‏ها گردید. (بحار الانوار، ج 12، ص 354) ایوب - علیه السلام - به زن خود گفت که: مرا به آن فضایى بر که هر روز خوان‏مى‏نهادم و مردم مى‏خوردند و در آنجا بخوابان شاید کسى متذکر آن ایام شود و مراطعامى دهد. چون رحیمه وى را به آنجا رسانید شیطان به مردم گفت که: از تعفن مرض ایوب‏اهل این شهر مبتلا خواهند شد. پس مردم از دور، احاطه‏اش کردند و به سنگ خاره بدن او را خستند.

ناچار رحیمه او را برداشت و بر سر راهى گذاشت تا چند نفر از آنجا گذشته وى راامداد کردند.و به دهى دیگر رسانیدند.و از آنجا نیز ایشان را رانده به دهى دیگر رفتند. و همچنین از دهى به دهى مى‏راندند.ایوب به قوت قلب صبر مى‏کرد و رحیمه به‏مزدورى و گدایى تحصیل قوتى مى‏نمود تا چندین سال بدین منوال گذرانیدند.وگوشتهاى بدن مبارک او تمام بریخت.

مردم مى‏گفتند که: چون او به دروغ دعوى پیغمبرى کرد خدا او را به این بلامبتلا ساخت. روزى مناجات کرد که: پروردگارا به این همه بلا راضیم و بجز رضاى تو نمى‏جویم. که در آن وقت پاره ابرى بر سر او ایستاد و به چندین هزار آوازهاى عتاب آمیز برآمد که: اى ایوب چه بلا بر تو روى داده؟ با تو چه کرده‏ایم؟ و چه مصیبتى بر توگماشته‏ایم؟ چندین پیغمبر این بلا را از ما خواستند و ما به ایشان عطا نفرمودیم .

ایوب علیه السلام در این وقت مشتى خاکستر برداشت و دهان مبارک خود را به‏آن انباشت و عرض کرد: الهى! توبه کردم.

چون چندى بر این گذشت و ایوب در خرابه‏اى افتاده بود و رحیمه در آبادیهاقوتى به صد مشقت‏به وى مى‏رسانید تا روزى به دهى رفت‏به در سراى پیره زنى رسیدکه به عروسى دختر خود مشغول بود و طعامى براى مردم ساخته.چون بوى آن طعام به‏مشام رحیمه رسید گفت: شاید قدرى از این را به جهت آن پیر تحصیل کنم.

پس به در آن خانه آمد و به آن پیره زن فرمود که: سالهاى بسیار است که غذاى‏پخته به کام ایوب پیغمبر نرسیده تواند شد که قدرى از طعام خود را در راه خدا به من‏دهى تا به جهت او ببرم؟ آن پیره زن گیسوان رحیمه را دید که چون خرمن سنبل پیرامون او را گرفته گفت:

اگر گیسوان خود را قطع مى‏کنى و به جهت دختر من مى‏دهى تو را طعام مى‏دهم؟ گفت: اى پیره زن آیا تو روا دارى که گیسوان دختر یوسف صدیق - علیه السلام - به عوض لقمه طعامى بریده شود؟ گفت: آرى! پس رحیمه گیسوان خود را بریده به آن پیره زال داد و قدرى طعام گرفته به نزدایوب - علیه السلام - برد.ایوب چون گیسوان او را بدید از آن حال سؤال کرد دل او به‏درد آمد و گفت: انى مسنى الضر و انت ارحم الراحمین‏ اى پروردگار مرا بیمارى و رنج‏سخت رسید و تو از همه مهربانان مهربانترى.» (سوره.انبیاء، آیه 83) (معراج السعاده؛ص145-)147

در آن وقت، تیر دعاى او به هدف اجابت رسید. (بحار الانوار، ج 12، ص 344- 342(

بعضى وجوه دیگر از براى گفتن این قول ذکر کرده‏اند.و بلاهایى که از جفا کاران‏امت‏به پیغمبر آخر الزمان - صلى الله علیه و آله - و به عترت طاهرین و اولاد طیبین او - علیهم السلام - رسید از حد و حصر افزون است.و کتب تواریخ به آنها مشحون.حتى اینکه فرمود: ما اوذى نبى مثل ما اوذیت‏

یعنى: «هیچ پیغمبرى را این قدر اذیت نرسیده که مرارسیده.( کنز العمال، ج 3، ص 130، ح 5818(

با وجود این، صبر مى‏فرمودند.در جنگ احد، دندان همایون او را شکستند وپیشانى منورش را به سنگ جفا خستند و مع ذلک مى‏فرمودند: اللهم اهد قومى فانهم لا یعلمون‏ یعنى: «خدایا قوم مرا هدایت کن که ایشان نادان‏اند.( بحار الانوار، ج 20، ص 96.و تفسیر البرهان، ج 4، ص 54- 53 و ص )60

بالجمله بلایا و مصائب اهل ولا بى‏انتها، و هر که طالب سعادت باشد باید تاسى به‏ایشان کند.و تن خود را سپر تیر بلا ساخته تحمل و شکیبایى نماید.

عجله و شتاب بدون صبر کردن

براى هر کار مقدماتى است که اگر فرهم نگردد، اقدام به آن کار بى نتیجه خواهد ماند و اگر فراهم گردد و اقدام نشود و فرصتها از دست برود; باز هم بى نتیجه خواهد ماند.افراد هوشیار و مدیر و مدبّر کسانى هستند که با صبر و حوصله در انتظار فراهم شدن مقدّمات مى باشند که بعد از فراهم شدن، بدون درنگ اقدام به انجام کار مى کنند و تا رسیدن به مقصود از پاى نمى نشینند.

به همین دلیل «عجله و شتاب» به معنى اقدام کردن به کارها، قبل از این که زمینه ها و مقدمات لازم آن کار فراهم شود، از صفات رذیله شمرده شده و «صبر» و بردبارى که نقطه مقابل آن است از فضایل اخلاقى بشمار مى آید.

داستانهاى انبیا و سرگذشت رهبران بزرگ جامعه انسانى، زیانهاى عجله و ثمرات شیرین صبر و بردبارى را آشکار مى کند.با این اشاره به سراغ قرآن مجید مى رویم و با بیان سرگذشت دو نفر از پیامبران پیشین که این مسئله در زندگى آنها نقش مؤثرى داشته است آشنا می شویم.

1 ـ قَالَ لَهُ مُوسى هَل اَتَّبِعُکَ عَلَى اَن تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشداً * قَالَ اِنَّکَ لَنْ تَستَطیعَ مَعِىَ صَبْراً * وَ کَیفَ تَصبِرُ عَلَى مَا لَم تُحِطْ بِهِ خُبراً * قَالَ سَتَجِدُنى اِنْ شآءَ اللّهُ صابِراً وَ لا اَعصِى لَکَ أَمْراً (سوره کهف،آیات66تا69)

حضرت موسى (علیه السلام) به او گفت: «آیا از تو پیروى کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزى؟» ـ گفت: «تو هرگز نمى توانى با من شکیبایى کنى. ـ و چگونه مى توانى در برابر چیزى که از رموزش آگاه نیستى، شکیبا باشى؟» ـ حضرت موسى(علیه السلام)گفت: «به خواست خدا مرا شکیبا خواهى یافت و در هیچ کارى با فرمان تو مخالفت نخواهم کرد».

سخن از داستان حضرت خضر(علیه السلام) و حضرت موسى(علیه السلام)است، البته قرآن تعبیر به «خضر» نکرده، بلکه تنها به عنوان «عَبْدَاً مِنْ عِبَادِنَا; بنده برگزیده اى از بندگان ما» از او یاد کرده است.

آنچه در این جا براى ما اهمّیّت دارد، این است که حضرت موسى (علیه السلام) در یک مأموریت ویژه اى، به دنبال فراگیرى بخشى از علوم، نزد حضرت خضر(علیه السلام) آمد; علومى که با آنچه تا آن روز از طریق وحى دریافته بود، متفاوت بود. علومى که مربوط به اسرار و حقایق مخفى جهان و زندگى انسان ها بود که باید پیامبر اولواالعزمى همانند حضرت موسى(علیه السلام) لااقل بخشى از آن را فراگیرد تا دیدگاهایش در مسایل انسانى و اجتماعى کمى شفاف تر گردد.

حضرت خضر در برابر درخواست حضرت موسى (علیه السلام) گفت: که تو صبر و تحمّل در برابر کارهاى من ندارى; زیرا از عمق قضایا آگاه نیستى; ولى حضرت موسى (علیه السلام) قول داد که صبر و تحمل و بردبارى را پیشه کند و از عجله و شتاب بپرهیزد. حضرت خضر(علیه السلام) با او شرط کرد که اگر به دنبال من مى آیى، باید هر چه را مى بینى، سکوت کنى، هر چند ظاهراً کار زننده اى باشد و بدان حکمتى دارد که من به موقع، تو را از آن آگاه مى کنم.«فَوَجَدا عَبداً مِن عِبادِنا... ـ قَالَ فَاِنِ اتَّبَعْتَنى فَلاتَسْئَلْنى عَنْ شَىء حَتَّى اُحدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکراً».(سوره کهف، 65 تا 70)

به این ترتیب حضرت خضر (علیه السلام) اصرار داشت که روح صبر و بردبارى را در برابر مسایل مختلف در حضرت موسى (علیه السلام) پرورش دهد و او را از «عجله و شتاب» (مخصوصاً عجله در قضاوت، آن هم در مورد کارهاى مردان بزرگ) باز دارد.

با این قول و قرار، آنها به راه افتادند و در مسیر خود ناچار بودند با کشتى از دریا بگذرند. در میان دریا حضرت موسى (علیه السلام) با تعجب دید که حضرت خضر(علیه السلام) مخفیانه کشتى را سوراخ مى کند. حضرت موسى (علیه السلام) از این کار بر آشفت و زبان به اعتراض گشود و هنگامى که حضرت خضر (علیه السلام) پیمان خود را با او یادآورد شد، در مقام عذرخواهى برآمد.

باز به راه خود ادامه دادند; ناگهان حضرت خضر (علیه السلام) دست به کار عجیب ترى زد و نوجوانى را که بر سر راه خود دید، به قتل رسانید; در این جا، فریاد حضرت موسى (علیه السلام)بلندتر شد که چرا انسان بى گناهى را کشتى، این چه کار زشتى بود که انجام دادى؟

حضرت خضر(علیه السلام) بار دیگر، پیمان خود را یادآور شد. حضرت موسى (علیه السلام) دندان بر جگر گذاشت و مجدداً در مقام عذرخواهى برآمد و گفت: اگر بار سوّم اعتراض کنم، حق دارى از من جدا شوى.

باز به راه افتادند تا به شهرى رسیدند که مردمى بسیار «بخیل» داشت و کمترین پذیرایى را از میهمانان تازه وارد نکردند; ولى با نهایت تعجّب حضرت خضر(علیه السلام) شروع به مرمّت دیوارى نمود که در حال سقوط بود. حضرت موسى (علیه السلام) که در بدو نظر، این کار را ابلهانه مى دید، باردیگر در حالى که تمام عهد و پیمان خود را به فراموشى سپرده بود، به خروش آمد وزبان به اعتراض گشود.

در این جا حضرت خضر(علیه السلام) در حالى که اسرار هر سه کار خود را براى او شرح مى داد، و حقایق جالبى را که از نظر حضرت موسى (علیه السلام) پنهان بود، برایش بیان مى کرد و حضرت موسى(علیه السلام) را به جهان تازه اى از اسرار زندگى انسان ها وارد مى ساخت، اعلام جدایى کرد و حضرت موسى (علیه السلام) نیز در حالى که کوله بارى از معرفت را با خود حمل مى کرد با حضرت خضر (علیه السلام) خداحافظى کرد و وداع گفت.

حضرت خضر(علیه السلام) به او گفت: «اگر کشتى را سوراخ کردم، به این دلیل بود که مى خواستم آن را ظاهراً از کار بیندازم; زیرا حاکم ستمکارى وجود داشت که هرگاه کشتى سالمى را مى یافت مصادره مى کرد. من خواستم صاحبان این کشتى که گروهى بینوا بودند، کشتى خود را از دست ندهند».

دیگر این که اگر آن نوجوان را کشتم، به خاطر این بود که او جوانى بى ایمان و خطرناک و سرکش بود که کم کم پدر و مادر خویش را نیز به کفر و بدبختى مى کشاند. خدا مى خواست، این جوان هرزه بى مصرف ستمگر را از آنها بگیرد و فرزندى با ایمان و مهربان به آنها عطا کند.

اما تعمیر آن دیوار در حال سقوط، به خاطر آن بود که در زیر آن، گنجى متعلق به دو کودک یتیم بود که پدر صالح و با ایمانشان براى آنها ذخیره کرده بود، خدا مى خواست آنها به حدّ رشد برسند و گنج خود را استخراج کنند. من این کارها را از پیش خود نکردم، بلکه همه به فرمان حق بود. ( سوره کهف، 60 تا 82)

اگر حضرت موسى(علیه السلام) در قضاوت خویش عجله نمى کرد، به یقین بیشتر از علم و دانش حضرت خضر(علیه السلام) بهره مند مى شد; ولى «عجله و شتاب» او سبب شد که بیش از سه خوشه از آن خرمن دانش برنگیرد.( اخلاق در قرآن 2، ص 416-419)

2 ـ وَ هَل أَتَاکَ نَبَأُ الخَصْمِ اِذ تَسَوَّرُو المِحْرابَ *...وَ ظَنّ داوُدُ اَنَّمَا فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاکِعاً وَ اَنابَ (سوره ص،آیات21تا24)

آیا داستان شاکیان، هنگامى که از محراب (داود) بالا رفتند، به تو رسیده است؟ در آن هنگام که (بى مقدمه) بر او وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرد، گفتند:«نترس، دو نفر شاکى هستیم که یکى از ما بر دیگرى ستم کرده، اکنون در میان ما به حق داورى کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت کن. ـ این برادر من است، او نود و نه میش دارد و من یکى بیش ندارم. امّا او اصرار دارد که این یکى را هم به من واگذار کن و در سخن بر من غلبه کرده است.» ـ (داود) گفت:«مسلماً او با درخواست یک میش تو براى افزودن آن به میشهایش، بر تو ستم نموده و بسیارى از شریکان (و دوستان) به یکدیگر ستم مى کنند; مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند; امّا عدّه آنان کم است. » داوود دانست که ما او را (با این ماجرا) آزموده ایم، از این رو از پروردگارش طلب آمرزش نموده و به سجده افتاده و توبه کرد.

از آیه مورد بحث، سخن از آزمون بزرگ دیگرى نسبت به یکى از پیامبران بزرگ الهى است که او هم به خاطر شتابزدگى و عجله در قضاوت از سوى خداوند مورد مؤاخذه قرار گرفت.

داستان این بود که روزى دو نفر نزد حضرت داود(علیه السلام) حضور یافتند که یکى از آنها از دیگرى شکایت داشت. شاکى مى گفت: این برادر من نود و نه میش دارد و من یکى بیش ندارم; ولى او اصرار دارد که این یکى را هم از من بگیرد و در سخن نیز بر من غلبه کرده است; «اِنّ هَذَا اَخى لَهُ تِسعٌ وَ تِسعُونَ نَعجَةً وَلِىَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ اِکْفِلْنِیْها وَ عَزَّنى فی الخِطابِ».( سوره ص، آیه23)

حضرت داود(علیه السلام) پیش از آن که تحقیق بیشترى کند، به داورى مقدماتى نشست و گفت: «به یقین او با درخواست یک میش تو براى افزودن به میشهایش به تو ستم کرده است ;...لقَد ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلى نِعاجِهِ... ».( سوره ص، آیه24)

این جا بود که حضرت داود(علیه السلام) به ترک اولى خود پى برد « و دانست که ما او را با این ماجرا امتحان کردیم; در مقام استغفار برآمد و به سجده افتاد و توبه کرد;...وَ ظَنَّ داوُودُ اِنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعاً وَ اَنابَ».( سوره ص، آیه24)

این ماجرا با تمام شاخ و برگهایش که این جا جاى بحث آن نیست (و در تفسیر نمونه مشروحاً آورده ایم) باز این حقیقت را بیان مى کند که «عجله و شتاب» در کارها مخصوصاً «عجله در قضاوت» و داورى مایه سرافکندگى و ایجاد مشکلات در زندگى فردى و اجتماعى است. .( اخلاق در قرآن 2، ص 419-420)

آثار صبر

براى صبر آثار فراوان دنیوى و اخروى مى توان برشمرد; از جمله امام على(علیه السلام)در بخشى از تحلیل خود نسبت به عزّت و ذلّت برخى اُمم گذشته مى فرماید:

چون خدا دید چگونه در راه دوستى او بر آزار شکیباى اند، و چسان از بیم او ناخوشایندى را تحمّل مى نمایند، از تنگناهاى بلا، گشایشى برایشان پدید آورد، و از پسِ خوارى ارجمندشان فرمود و آرامش را جایگزین بیم کرد. پس پادشاهانِ حکمران شدند و پیشوایان با فرّ و شأن. و کرامتِ خدا در حق آنان تا بدان جا رسید که دیده آرزو نهایت آن را ندید.( نهج البلاغه، خطبه 192)

بعضى از عالمان اخلاق صبر را دروازه ورود به مقام رضایت به مقدّرات الهى و مقام رضا را باب رسیدن به وادى محبت پروردگار دانسته اند. ( جامع السعادات، ج3، ص283 ) بنابراین از آثار مهم صبر در همین دنیا مى توان از دستیابى به مقام «رضا» و «محبت» نام برد.

آثار صبر بسیار زیاد است. آشکارترین اثر صبر، نتیجه‏اى است که تجربه گواه آن است. همه انسان‏ها را به تجربه دریافته‏اند که صبر و ظفر قرین هم هستند. امیرالمؤمنین(ع) در این باره مى‏فرمایند: لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان؛ (نهج‏البلاغه، کلمات قصار، 153)

انسان شکیبا پیروزى را از دست نمى‏دهد اگر چه زمانى طولانى بر او بگذرد.

یکى دیگر از نتایج صبر، این است که انسان صبور از ارتکاب گناهانى همچون جزع بر قضاى خداوند ایمن است و بر صبورى خود پاداش مى‏گیرد:

ان صبرت جرى علیک القدر و انت مأجور. و ان جزعت جرى علیک القدر و انت مأذور؛ (نهج‏البلاغه، کلمات قصار، 291 )

اگر شکیبایى کنى حکم خدا بر تو جارى مى‏شود و پاداش داده مى‏شوى و اگر بى‏تابى کنى باز هم تقدیر خدا بر تو جارى است ولى گناهکارى.

کسى که صبر مى‏کند خداوند دعاى او را مستجاب مى‏کند و جبران مصیبت او را مى‏کند از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است:

ما من عبد مؤمن اصیب بمصیبة فقال - کما امره اللَّه - انا للَّه و اناالیه راجعون اللهم اجرنى فى مصیبتى و اعقبنى خیراً منها الا و فعل اللَّه ذلک؛ (جامع السعادات، ج 3، ص 288)

هر بنده مؤمنى که بر او مصیبتى وارد آید و چنان که خداوند او را فرمان داده است بگوید: ما از خداییم و به سوى او باز مى‏گردیم، خداوندا! مرا در این مصیبت پاداش ده و بهتر از این را برایم پیش آور، خداوند همان گونه با او عمل مى‏کند.

در قرآن کریم اثرى برتر و بالاتر از این براى صبر بیان شده است: و بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا للَّه و انا الیه راجعون* اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئک هم المهتدون؛( بقره، 157 - 156.)

آنها که هر گاه مصیبتى به ایشان مى‏رسد مى‏گویند: ما از آن خداییم و به سوى او باز مى‏گردیم* بر آنان درودها و رحمتى از پروردگارشان است و ایشان راه یافتگان هستند.

چه پاداش و اثرى بالاتر از این که درود و رحمت خداوند شامل حال انسان شود و هدایت یافتگى او به امضاى پروردگار رسد. صابران که بر طاعات و معاصى شکیبایى مى‏کنند، آخرتى نیکو دارندو پاداش‏هاى بى حساب خداوند بر آنان مى‏بارد: انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب؛( زمر، 10.)

بى تردید شکیبایان پاداش خود را بى‏حساب خواهند یافت.

از امام صادق(ع) روایت شده است که: در روز قیامت دسته‏اى از مردم برمى‏خیزند و در مقابل در بهشت مى‏ایستند و آن در را مى‏کوبند. به آنان گفته مى‏شود که: شما چه کسانى هستید؟ آنان مى‏گویند: ما اهل صبر هستیم. به آنان گفته مى‏شود: بر چه چیز صبر کردید؟ مى‏گویند بر طاعت و معصیت خدا صبر کردیم. پس خداوند مى‏فرماید: راست گفتند آنان را به بهشت وارد کنید. امام صادق(ع) فرمودند: این همان قول خداوند است که فرمود: انما یوفى الصابرون‏اجرهم بغیر حساب.

صبر در برابر بلایا، انسان را از محاسبه آخرت آسوده خاطر مى‏سازد. در حدیث قدسى آمده است که خداوند فرمود:

اذا وجهت الى عبد من عبیدى مصیبة فى ذاته او ماله او ولده، ثم استقبل ذلک بصبر جمیل استحییت منه ان انصب له میزاناً و انشر له دیواناً؛ (جامع السعادات، ج 3، ص 288)

چون در ذات یا مال یا فرزند بنده‏اى از بندگان من مصیبتى روى کند و او با آن مصیبت به شکیبایى نیکو برده شود، از برپاداشتن میزان و گشودن دفتر محاسبه حیا مى‏کنم.

صبر در برابر بلایا باعث رشد انسان و ترقى او در مراتب کمال است. در روایتى از پیامبر کرم نقل شده است که فرمودند: ان الرجل لیکون له الدرجه عند اللَّه - تعالى - لا یبلغها بعمل حتى یبتلى ببلاء فى جسمه فیبلغها بذلک؛ (جامع السعادات، ج 3، ص 289)

هر آینه براى مرد درجه‏اى نزد خداوند است که با هیچ کارى بدان نمى‏رسد تا آن که خداوند جسم او را به بلایى مبتلا مى‏سازد آن گاه بدان درجه به سبب آن بلا مى‏رسد. صبر بر طاعت و معصیت انسان را بهشتى مى‏کند.

در کتاب معراج السعاده در مورد آثار و ثمرات صبر این گونه آمده است:

«صبر، منزلى است از منازل دین، و مقامى است از مقامات موحدین.و به واسطه آن،بنده در سلک مقربان بارگاه احدیت داخل، و به جوار حضرت احدیت واصل مى‏گردد.

تا کسى صبر را شعار خود نسازد به مراتب ارجمند فایز نگردد.و تا آدمى جرعه بلا رالا ابالى وار سر نکشد قطره‏اى از جام محبت نچشد.

ناز پرورد تنعم نبرد راه به دوست عاشقى شیوه رندان بلاکش باشد

صبر، بنده را به درجات بلند و مقامات ارجمند مى‏رساند.و او را بر مسند عزت، وتخت‏سعادت مى‏نشاند.

صبر تلخ آمد و لیکن عاقبت میوه شیرین دهد پر منفعت.

خداوند عالم - جل شانه - بیشتر خیرات را نسبت‏به صبر داده است.و اکثردرجات بهشت را به آن متعلق فرموده.و آن را در هفتاد و چند موضع از کتاب خودذکر فرموده.و اوصاف بسیار از براى صابرین ثابت کرده.و از براى ایشان صلوات و رحمت و هدایت را قرار داده.و مژده بودن خود را با ایشان به ایشان رسانید.چنان که‏فرموده:

و اصبروا ان الله مع الصابرین‏(سوره انفال، آیه 46) یعنى: «صبر کنید که خدا با صبر کنندگان است.‏

و اجر ایشان را بى‏حساب قرارداده چنانکه مذکور شد.

و حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - فرمود: «صبر، نصف ایمان است.‏ (محجة البیضاء، ج 7، ص 106.و احیاء العلوم، ج 4، ص 54.)

فرمود: «هر که برسد به حظى از یقین و صبر، باک نداشته باشد از آنچه فوت شوداز بیدارى شبها و روزه روزها.و اکثر شما صبر کنید بر آنچه بر آن هستید از فقر وبى‏چیزى، دوست‏تر دارم از اینکه هر مردى از شما، مقابل جمیع عمل شما را بیاورد.

لیکن مى‏ترسم که بعد از من دنیا بر شما گشوده شود تا اینکه شما انکار بعضى دیگر راکنید، و در آن وقت، اهل آسمانها انکار بر شما نمایند.پس هر که در راه خدا صبر کند به‏تمام ثواب خود ظفر یافته است.‏ (محجة البیضاء، ج 7، ص 106.و احیاء العلوم، ج 4، ص54 )

نیز از آن حضرت مروى است که: «خداى - تعالى - فرمود: هرگاه یکى از بندگان‏خود را به مرضى مبتلا سازم پس او صبر کند و شکایت‏خود را به عیادت کنندگان نکندبدل مى‏سازم گوشت او را به گوشتى بهتر از آنکه داشت.و خون او را به خونى بهتر ازآنکه از براى او بود.پس اگر او را شفا دادم شفا مى‏دهم در حالى که هیچ گناهى از براى‏او نباشد.و اگر او را میرانیدم به سوى رحمت‏خود مى‏برم. (‏ مصباح الشریعة، ص 503)

و فرمود که: «از جمله بزرگ داشتن خدا و شناختن حق او آن است که: درد خود راشکایت نکنى.و مصیبت‏خود را ذکر ننمایى(‏محجة البیضاء، ج 7، ص 127.و احیاء العلوم، ج 4، ص 63 و 64)

دل را اگر زدرد به جان آورد کسى بهتر که درد دل به زبان آورد کسى

حضرت داود - علیه السلام - مناجات کرد که: «پروردگارا چیست جزاى آنکه صبربر مصائب نماید به جهت‏خشنودى تو؟ خطاب رسید که: او را جامه امان در پوشانم وهرگز آن جامه را از او نستانم (محجة البیضاء، ج 7، ص 127.و احیاء العلوم، ج 4، ص 63(ن یز آن حضرت فرمود که: «صبر، گنجى است از گنجهاى بهشت. ‏(محجة البیضاء، ج 7، ص 107.و احیاء العلوم، ج 4، ص 54)

فرمود: «بالاترین اعمال، چیزى است که: بر نفسها دشوار باشد. (محجة البیضاء، ج 7، ص 107.و احیاء العلوم، ج 4، ص 54)

فرمود: «نسبت صبر به ایمان، مثل نسبت‏سر است‏به بدن.و کسى را که سر نباشدبدن نیست، و همچنین کسى را که صبر نیست ایمان نیست. (‏نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت 79)

مروى است که: «روزى آن حضرت بر طایفه انصار وارد شد پس فرمود: «آیا شمامؤمنانید؟ همه ساکت‏شدند.مردى گفت: بلى یا رسول الله.حضرت فرمود که: چیست‏علامت ایمان شما؟ گفتند که: در حالت نعمت، شکر خدا را به جا مى‏آوریم و در هنگام‏بلا و مصیبت صبر پیشه مى‏سازیم.و آنچه قضاى پروردگار است‏به آن راضى هستیم .حضرت فرمود: به خداى کعبه قسم که مؤمنان هستید. (احیاء العلوم، ج 4، ص 54.و محجة البیضاء، ج 7، ص 107)

نیز از آن سرور مروى است که: «هیچ بنده‏اى هرگز جرعه‏اى ننوشید که دوست‏ترباشد نزد خدا از جرعه غیط و غضبى که آن را فرو برد و به حلم بدل نماید.و جرعه‏مصیبتى که به او برسد در آن صبر کند.و هیچ قطره خونى بر زمین نریخت که در نزدخدا دوست‏تر باشد از قطره خونى که در راه خدا ریخته شود.و قطره اشکى که درسیاهى شب از چشم بنده بریزد.و در هنگامى که در سجده باشد و به غیر از خدادیگرى او را نبیند.و هیچ بنده گامى برنداشت که دوست‏تر باشد نزد خدا از گامى که‏کسى براى نماز فریضه بردارد.و گامى که به آن صله رحم به جا آورد. (جامع السعادات، ج 3، ص 287)

حضرت عیسى به حواریین فرمود: «به درستى که شما نمى‏رسید به آنچه دوست‏دارید مگر به اینکه صبر کنید بر آنچه آن را کراهت دارید. (محجة البیضاء، ج 7، ص 108.و احیاء العلوم، ج 4، ص 54)

حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - فرمود که: «هیچ بنده مؤمنى نیست که: مصیبتى به او برسد پس بگوید همچنان که خدا آن را فرموده است که: الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و انا الیه راجعون (سوره بقره، آیه 156)

اللهم اجرنى فى مصیبتى واعقبنى خیرا منها» مگر اینکه: خدا اجر مصیبت‏به او مى‏دهد.و بهتر از آنچه از او فوت‏شده عوض به او کرامت مى‏فرماید. (جامع السعادات، ج 3، ص 288(

نیز از آن حضرت مروى است که: «خداى - عز و جل - فرمود که: هرگاه متوجه سازم‏به بنده خود مصیبتى و بلایى در بدن او یا مال او یا فرزند او پس او صبر جمیل نماید، من‏از او شرم مى‏کنم که در روز قیامت ترازویى به جهت او نصب بکنم، یا نامه عمل او رابگشایم. (‏جامع السعادات، ج 3، ص 288)

همچنین آن حضرت فرمود که: «صبر به سه قسم است: صبر در وقت مصیبت.و صبر بر مشقت عبادت.و صبر کردن از معصیت.

پس هر که بر مصیبتى صبر کند خداوند - احد - سیصد درجه از براى او مى‏نویسد،که از هر درجه تا درجه دیگر مثل آسمان باشد. و هر که صبر کند بر طاعت، خداى - تعالى - ششصد درجه از براى او مى‏نویسد که:

ما بین هر درجه تا درجه دیگرى به قدرى باشد که از شکمهاى زمین تا عرش الهى است.

و هر که صبر کند و خود را نگاهدارد از معصیتى، خداى - تعالى - از براى اونهصد درجه مى‏نویسد که فاصله میان هر درجه به قدر فاصله میان شکم زمین تا منتهاى‏عرش الهى بوده باشد (کافى، ج 2، ص 91، ح 15)

نیز آن حضرت فرمود که: «زود باشد بر مردمان، زمانى بیاید که کسى به پادشاهى‏نرسد مگر به کشتن و ستم کردن.و به غنا و ثروت نرسد مگر به بخل و غصب مال.ودوستى مردم حاصل نشود مگر به بیرون آمدن از دین و متابعت هوا و هوس.پس هرکه آن زمان را دریابد پس صبر کند بر فقر، با وجود آنکه قادر باشد بر تحصیل مال.وصبر کند بر دشمنى مردم، با وجود آنکه تواند بر وجه غیر صحیح تحصیل محبت ایشان‏کند.و صبر کند بر ذلت، با وجود اینکه به هر نوع باشد تواند عزت را کسب کند.خداى - تعالى - به او کرامت مى‏فرماید ثواب پنجاه صدیق از کسانى که تصدیق مرا نموده‏اند. ( کافى، ج 2، ص 91، ح 12.)

از حضرت امام جعفر صادق - علیه السلام - مروى است که: «چون بنده مؤمن‏داخل قبر شود نمازهاى او بر طرف راست اوست.و زکوة بر طرف چپ.و عمل نیک اوسایه بر او مى‏افکند.و صبر، در کنارى قرار مى‏گیرد.و چون دو ملکى که موکل سؤال‏اندبر او داخل مى‏شوند، صبر، به نماز و زکوة و عمل بد او مى‏گوید: متوجه صاحب خودباشید و او را دریابید.پس اگر شما عاجز شوید من او را دریابم (‏کافى، ج 2، ص 90، ح 8)

فرمود که: «چون روز قیامت‏شود طایفه‏اى از مردم برخیزند و حلقه بر دربهشت زنند.به ایشان گفته شود که: شما کیستید؟ گویند: ما اهل صبریم.خطاب رسد که: بر چه صبر کردید؟ گویند: صبر مى‏کردیم بر طاعت‏خدا.و کناره مى‏کردیم از معصیت‏خدا. پس حق - سبحانه و تعالى - فرماید: راست گفتند، ایشان را داخل بهشت کنید ( جامع السعادات، ج 3، ص 292)

نیز آن حضرت فرمود که: «هر یک از مؤمنین که به بلایى مبتلا مى‏شوند بر آن صبر کند، از براى او مثل اجر هزار شهید خواهد بود. (کافى، ج 2، ص 92، ح 17)

فرمود که: «حق - تعالى - جمعى را نعمت عطا فرمود پس شکر آن را نکردند آن‏نعمت‏بر ایشان و بال شد.و جمعى را مبتلا به مصائب و بلاها ساخت پس صبر کردند وآن مصیبت از براى ایشان نعمت گردید (کافى، ج 2، ص 92، ح 18 ) و فرمود که: «هر که مهیا نساخت صبر را از براى حوادث روزگار، عاجز و پریشان‏مى‏گردد (کافى، ج 2، ص 93، ح 24)

همچنین آن حضرت فرمود که: «هر که صبر کرد، صبر او در زمانى اندک است.وهر که جزع نمود جزع او نیز در زمانى کم است. - یعنى: هر دو به زودى سر مى‏آیند - پس بر تو باد صبر در جمیع امور، به درستى که: خداى - تعالى - محمد - صلى الله علیه‏و آله - را مبعوث کرد، پس امر فرمود او را به صبر و مدارا و به او فرمود: «فاصبر على‏ما یقولون و اهجرهم هجرا جمیلا( کافى، ج 2، ص 88، ح 3)

حضرت امام موسى کاظم - علیه السلام - به بعضى از اصحاب خود فرمود که: «اگرصبر کنى صرفه مى‏برى.و اگر صبر نکنى خدا مقدرات خود خواهد کرد خواه تو راضى‏باشى یا نه (‏کافى، ج 2، ص 90، ح 10)

اخبار و احادیث در فضیلت صبر، بى‏حد و نهایت است.و به این جهت‏بود که‏زمره انبیاء مرسلین و اولیاء مقربین و مشایخ و اکابر دین پیوسته جرعه مصیبت و بلا رامى‏کشیدند و بر آنها صبر مى‏نمودند.و طالب بلا بودند که بر آن صبر نمایند.

حتى اینکه: «یکى از بزرگان را پسرى مریض شد، به نزد وى آمد و گفت: اى فرزند اگر بمیرى و در ترازوى اعمال من باشى دوست‏تر دارم که من در ترازوى اعمال توباشم. یعنى: من بر مصیبت تو صبر کنم دوست‏تر دارم که تو بر مصیبت من صبر کنى.

گفت: اى پدر آنچنان که تو مى‏خواهى باشم در نزد من محبوب‏تر است از اینکه خودمى‏خواهم باشم‏» (معراج السعاده، ص235-241)

نتیجه

صبر در لغت به معناى حبس و بازداشتن است. هر گاه کسى خویشتن را از فعلى اختیارى باز دارد صبر کرده است. علمای علم اخلاق هر کدام معنا و تعریفی از صبر بیان داشته اند. صبر را در معناى عام آن مى‏توان این گونه تعریف کرد: باز داشتن خود را از عملى که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف مى‏شود.

علماى علم اخلاق، صبر را به سه دسته تقسیم مى کنند: صبر بر اطاعت; یعنى شکیبایى در برابر مشکلاتى که در راه اطاعت وجود دارد. صبر بر معصیت; یعنى ایستادگى در برابر انگیزه هاى نیرومند و محرک گناه. صبر بر مصیبت; یعنى پایدارى در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالى و ترک جزع و فزع.

این تقسیم نیز بر اساس انواع چیزهایى است که باید در برابر آنها مقاومت کرد. اگر دوست داشتن چیزى، مستلزم فعلى باشد که رابطه انسان با خداوند را تضعیف مى‏کند، باید در برابر آن امر دوست داشتنى مقاومت کرد. همین طور اگر پدید آمدن امرى ناخوشایند، مستلزم عملى خلاف کمال انسان و تقرب به خداوند باشد باید در برابر آن امر ناخوشایند مقاومت نمود. چه بسا که مقاومت در برابر دوست داشتنى‏ها، دشوارتر از مقاومت در برابر مکروهات باشد.

در تعداد زیادی از آیات قرآن کریم کلمه صبر و مشتقات آن آمده است که برای بیان نکات مختلف در مورد صبر می باشد که در این جا تعدادی از این آیات آورده شده است.

به گفته بعضى از علماى اخلاق، روایاتى که درباره فضیلت صبر و شکیبایى از معصومین(علیهم السلام) به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش در آید. و در برخى از کتب که درباره صبر تألیف یافته، نزدیک به 900 حدیث از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) در این باره آمده است.

حضرت ایوب که پیغمبر خدا بود چندین سال به انواع بلاها مبتلا شد و در برابر تمام آن بلاها صبر نمود .

عجله و شتاب به معنى اقدام کردن به کارها، قبل از این که زمینه ها و مقدمات لازم آن کار فراهم شود، از صفات رذیله شمرده شده و «صبر» و بردبارى که نقطه مقابل آن است از فضایل اخلاقى بشمار مى آید. داستانهاى انبیا و سرگذشت رهبران بزرگ جامعه انسانى، زیانهاى عجله و ثمرات شیرین صبر و بردبارى را آشکار مى کند.

براى صبر آثار فراوان دنیوى و اخروى مى توان برشمرد. بعضى از عالمان اخلاق صبر را دروازه ورود به مقام رضایت به مقدّرات الهى و مقام رضا را باب رسیدن به وادى محبت پروردگار دانسته اند. بنابراین از آثار مهم صبر در همین دنیا مى توان از دستیابى به مقام «رضا» و «محبت» نام برد. آثار صبر بسیار زیاد است. آشکارترین اثر صبر، نتیجه‏اى است که تجربه گواه آن است. همه انسان‏ها را به تجربه دریافته‏اند که صبر و ظفر قرین هم هستند. امیرالمؤمنین(ع) در این باره مى‏فرمایند: لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان؛ (نهج‏البلاغه، کلمات قصار، 153) انسان شکیبا پیروزى را از دست نمى‏دهد اگر چه زمانى طولانى بر او بگذرد.

با توجه به مطالب بیان شده به خوبی می توان در یافت که یکی از بهترین راه های در ست زندگی کردن و به موفقیت رسیدن و در نهاییت عاقبت به خیر شدن صبر می باشد.

فهرست منابع

مقاله صبر در قرآن

فاطمه پورمحمدی

*قرآن کریم

* نهج البلاغه

1.امام صادق علیه السلام، جعفر بن محمد، مصباح الشریعة، موسسه الاعلمی للطبوعات، بی جا، 1400ق

2. ابن منظور،لسان العرب،جلد4، نشر ادب، قم، ۱۴۰5 ق

3. انصاریان، حسین، زیباییهای اخلاق،موسسه علمی و تحقیقاتی دارالعرفان،قم

4. اصفهانی، احمدبن ابی تراب،مجمع الانوار ، ترجمة عیون اخبارالرضاعلیه السلام ، جلد 2، قم

5. بروجردی، محمد حسین، جامع الاحادیث الشیعه، جلد 14، دار الحدیث، قم، 1344

6. البحرانى ، السید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن،آفتاب، تهران

7. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم،دفتر تبلیغات، قم، 1366

8. جوهرى، ابو نصر اسماعیل بن حماد، صحاح اللغة،ج 2، ایران

9.خوانساری اصفهانی،جمال الدین محمد، شرح غررالحکم،سید هاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1387

10. دهخدا، على اکبر،لغت نامه ، دانشگاه تهران، تهران، 1342

11. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات، دار العلم الدار الشامیه، بیروت، 1412ق

12. زبیدى، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج7، موافق للمطبوع، بیروت

13. شبر، سید عبدالله، اخلاق، محمدرضا جباران،هجرت،قم، 1381

14. شهید ثانى رحمه الله علیه ،تسلیة العباد در ترجمه مسکن الفواد ، اسماعیل مجدالادباخراسانى، هجرت،قم، 1374

15. طباطبایى السید محمد حسین ، المیزان ، سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 11، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374

16. طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین،ج 2، مرتضوی، 1375

17.غزالی،ابو حامد محمد، احیاء العلوم، ج 4،موید محمد جاجرمی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران

18.فراهیدی ، خلیل بن احمد ،کتاب العین، ج‏7، هجرت، قم، 1410ق

19. فتحعلی خانی، محمد، آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق1، کتاب های اسلامی اینترنتی

. فیض کاشانی، محجة البیضاء، جلد 7، لطیف راشدی، امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، 1386

20. کلینی، محمد، اصول کافى، جلد 2، دارالکتب الاسلامیه، تهران،

21. مجلسی، محمد باقر،بحار الانوار، جلد68، الوفاء، بیروت، 1404ق

22. محمدی ریشهری،محمد، میزان الحکمه، جلد 2،دارالحدیث، قم، بی تا

23. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن 2، مدرسه امام علی بن ابیطالب (ع) ،قم،1387

24. مهیار، رضا، فرهنگ أبجدی عربی-فارسی،بی جا، بی تا

25. متقی هندی ، علاء الدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال ، ج 3،قم

26. نراقى، محمدمهدى، جامع السعادات، ج3،قم

27. نراقى، عالم ربانى ملا احمد، معراج السعاده،قم

نرم افزار

1.         کتاب های اسلامی اینترنتی

2.         جامع تفاسیر نور2

3.         جامع الاحادیث نور2

....................................................................

وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَةِ وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِى الْفِطْنَةِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ وَ مَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِى الْأَوَّلِینَ

یقین نیز بر چهار پایه استوار است : بینش زیرکانه ، دریافت حکیمانة واقعیت ها ، پند گرفتن از حوادث روزگار ، و پیمودن راه درست پیشینیان . پس آن کس که هوشمندانه به واقعیت ها نگریست ، حکمت را آشکارا بیند ، و آن که حکمت را آشکارا دید ، عبرت آموزى را شناسد ، و آن که عبرت آموزى شناخت گویا چنان است که با گذشتگان مى زیسته است .

 وَ الْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ وَ غَوْرِ الْعِلْمِ وَ زُهْرَةِ الْحُکْمِ وَ رَسَاخَةِ الْحِلْمِ فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُکْمِ وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِى أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِى النَّاسِ حَمِیداً

و عدل نیز بر چهار پایه بر قرار است : فکرى ژرف اندیش ، دانشى عمیق و به حقیقت رسیده ، نیکو داورى کردن و استوار بودن در شکیبایى . پس کسى که درست اندیشد به ژرفاى دانش رسید و آن کس که به حقیقت دانش رسید ، از چشمة زلال شریعت نوشید ، پس کسى که شکیبا شد در کارش زیاده روى نکرده با نیکنامى در میان مردم زندگى خواهد کرد .

وَ الْجِهَادُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الصِّدْقِ فِى الْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِینَ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْکَافِرِینَ وَ مَنْ صَدَقَ فِى الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَیْهِ وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِینَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ أَرْضَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

و جهاد نیز بر چهار پایه استوار است : امر به معروف ، نهى از منکر ، راستگویى در هر حال ، و دشمنى با فاسقان . پس هر کس به معروف امر کرد ، پشتوانه نیرومند مؤمنان است ، و آن کس که از زشتى ها نهى کرد ، بینى منافقان را به خاک مالید ، و آن کس که در میدان نبرد صادقانه پایدارى کند حقّى را که بر گردن او بوده ادا کرده است ، و کسى که با فاسقان دشمنى کند و براى خدا خشم گیرد ، خدا هم براى او خشم آورد ، و روز قیامت او را خشنود سازد .

 وَ الْکُفْرُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى التَّعَمُّقِ وَ التَّنَازُعِ وَ الزَّیْغِ وَ الشِّقَاقِ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ إِلَى الْحَقِّ وَ مَنْ کَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّیِّئَةُ وَ سَکِرَ سُکْرَ الضَّلَالَةِ وَ مَنْ شَاقَّ وَعُرَتْ عَلَیْهِ طُرُقُهُ وَ أَعْضَلَ عَلَیْهِ أَمْرُهُ وَ ضَاقَ عَلَیْهِ مَخْرَجُهُ

شناخت اقسام کفر و تردید : و کفر بر چهار ستون پایدار است : کنجکاوى دروغین. ستیزه جویى و جُدُل ، انحراف از حق و دشمنى کردن . پس آن کس که دنبال توهم و کنجکاوى دروغین رفت به حق نرسید . و آن کس که به ستیزه جویى و نزاع پرداخت از دیدن حق نابینا شد ، و آن کس که از راه حق منحرف گردید ، نیکویى را زش ، و زشتى را نیکویى پنداشت و سر مست گمراهى ها گشت ، و آن کس که دشمنى ورزید پیمودن راه حق بر او دشوار و کارش سخت ، و نجات او از مشکلات دشوار است .

وَ الشَّکُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى التَّمَارِى وَ الْهَوْلِ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دَیْدَناً لَمْ یُصْبِحْ لَیْلُهُ وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِى الرَّیْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیَاطِینِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیهِمَا

و شک چهار بخش دارد : جدال در گفتار ، ترسیدن ، دو دل بودن ، و تسلیم حوادث روزگار شدن . پس آن کس که جدال و نزاع را عادت خود قرار داد از تاریکى شُبهات بیرون نخواهد آمد و آن کس که از هر چیزى ترسید همواره در حال عقب نشینى است ، و آن کس که در تردید و دودلى باشد زیر پاى شیطان کوبیده خواهد شد ، و آن کس که تسلیم حوادث گردد و به تباهى دنیا و آخرت گردن نهد ، و هر دو جهان را از کف خواهد داد 

ادامه دارد....

والدین و فرزندان

میان فرزند و پدر، «حقوق متقابل» وجود دارد.

هر جا حقی وجود داشته باشد، در مقابل آن تکلیف و وظیفه ای است.

وظایف فرزندان در برابر والدین

رفتار مناسب با پدر و مادر، طبق آنچه دین می آموزد، آن است که فرزندان از والدین اطاعت کنند، به آنان احترام گذارند، با ادب با آنان صحبت کنند، جلوتر از آنان راه نروند، تند و پرخاشگرانه با آنان حرف نزنند، مایه ی رنجش خاطر و آزردگی آنان نشوند، نافرمانی و عصیان نکنند، فروتنی داشته باشند و صدای خود را در مقابل آنان بلند نکنند.

 

وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً :

پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر (خود) احسان کنید، اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها (حتی) «اف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.

فِقْهُ الرِّضَا، علیه السلام: عَلَیْکَ بِطَاعَةِ الْأَبِ وَ بِرِّهِ وَ التَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْإِعْظَامِ وَ الْإِکْرَامِ لَهُ وَ خَفْضِ الصَّوْتِ بِحَضْرَتِهِ     مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‌15، ص: 201‌

بر تو باد که از پدر، فرمانبرداری کنی، به او نیکی کنی، نسبت به او فروتنی و کرنش و بزرگداشت و احترام داشته باشی، و در حضور او صدایت را پایین آوری

حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و در موارد لزوم امر به معروف و نهى از منکر، اگر مأیوس از تأثیر باشید تکلیف ساقط است.

محدوده اطاعت والدین نظر فقها

در ترک واجب یا انجام حرام اطاعت جایز نیست اما در مستحب و مکروه

لازم است أولاد کارى که موجب أذیّت والدین باشد انجام ندهند، و بهتر است به صلاح‌اندیشى‌هاى آنها احترام بگذارند.

وَ اِنْ جاهَداک عَلی اَنْ تُشْرِک بی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفا.

اگر آنها (پدر و مادر) به تو اصرار دارند که چیزی را که شریک خدا نمی دانی، برای او شریک قرار دهی، هرگز از آنها اطاعت مکن؛ ولی در زندگی دنیا با آنها به نیکی رفتار کن.

وطیفه والدین در برابر فرزندان

بعد از ولادت چند چیز مستحب است: گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او. - انتخاب نام خوب براى او. ولیمه ولادت. مستحب است روز هفتم، سر نوزاد را بتراشند و هم وزن موهاى تراشیده شده، طلا یا نقره صدقه بدهند.عقیقه کردن براى نوزاد از مستحبات مؤکّد است،

طفل از دو جهت باید حمایت شود:1- نگاهدارى و تربیت- ، منع  اطفال  از آن چه مضرّ به آنها یا به دیگران باشد 2- حفظ و ادارۀ اموال.ختنه پسر واجب است

نفقه والدین

 نفقۀ پدر و مادر- در وقتى که دستشان خالى است، بر فرزند است در صورتى که داراى تمکن باشد- مرد باشد یا زن و با نبود او یا اینکه فقیر باشد، پس بر فرزند فرزند است، مقصودم پسر پسر یا پسر دختر و دختر پسر یا دختر دختر است و هکذا الأقرب فالأقرب.

نفقه فرزند : اگر پدر و جدى داشته باشد که توانگرند پس نفقه بر پدر است و اگر پدر و مادر داشته باشد نفقه او بر پدر است و اگر جدّ پدرى یا مادر داشته باشد نفقه بر جد است و اگر با جد مادرى و مادر باشد بر مادر است و اگر با جد و جدّۀ مادرى باشد به طور مساوى شریک مى‌باشند و اگر با جدۀ پدرى و جد جدۀ مادرى باشد هر سه شریک هستند اینها در اصول است، مقصودم پدرها و مادرها مى‌باشند.

نماز آیات

نماز آیات

زلزله

موقعى که زلزله و رعد و برق و مانند اینها اتفاق مى‌افتد، انسان باید فوراً نماز آیات را بخواند و اگر نخواند معصیت کرده

در صورت تاخیر، تا آخر عمر بر او واجب است{آیات عظام: امام،خامنه ای، خوئى،شبیری زنجانى،بهجت،

در صورت تاخیر، احتیاط مستحب آن است که تا آخر عمر هر وقت توانست بخواند.{ آیات عظام:مکارم،سیستانی

نیت

هر وقت بخواند ادا است. { آیات عظام:  امام،خامنه ای،مکارم،بهجت،صافی گلپایگانی

بنا بر احتیاط وقت خواندن، نیّت ادا و قضا نکند.(به نیت مافی الذمه بخواند){آیات عظام: خوئى، زنجانى،تبریزی،وحید خراسانی

توضیح المسائل (محشى - امام خمینى)؛ ج‌1، ص: 816     

 الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى؛ ج‌2، ص: 23

استفتاءات (بهجت)؛ ج‌2، ص: 253

توضیح المسائل (وحید)؛ ص: 272

رساله توضیح المسائل (شبیرى)؛ ص: 313

جامع الأحکام (صافى)؛ ج‌1، ص: 104

 

آیا در نماز آیات می توان "بسم الله الرحمن الرحیم" را به عنوان یک آیه قرائت نمود و به رکوع رفت؟

                   

 بله می تواند. بسم الله الرحمن الرحیم جزء سوره است.{ آیات عظام: امام خمینی (ره) آیت الله اراکی (ره) آیت الله بهجت (ره) آیت الله خویی (ره) آیت الله شبیری زنجانی (دام ظله) آیت الله صافی گلپایگانی (دام ظله) آیت الله فاضل لنکرانی (ره) آیت الله گلپایگانی (ره) آیت الله مکارم شیرازی (دام ظله) آیت الله نوری همدانی (دام ظله) آیت الله وحید خراسانی (دام ظله)

 منهاج الصالحین، ص182، م603توضیح المسائل، ص473، م1516

منتخب المسائل، ص106، م269توضیح المسائل، ص295، م1505

تعلیقه علی العروة الوثقی، ص199توضیح المسائل، ص243، م1299

 هدایة العباد، ج1، ص151، م762توضیح المسائل، ص261، م1517،

استفتائات موجود در واحدپاسخ به سؤالات جامعه الزهرا

 هدایة العباد، ص129، ج1، م762توضیح المسائل، ص299، م1517

توضیح المسائل، ص200 ،201، م1508 تحریرالوسیله ، ج1، 1408 ه ق ، ص 165، م 5

المسائل الواضحه، ص266، م1545 توضیح المسائل، ص275، م1545

وسیلة النجاه، ج1، ص203، م5 توضیح المسائل، ص243، م1226

المسائل المنتخبه، ص169، م456 توضیح المسائل، ص259 و260، م1517

المسائل الشرعیه، ص330 و331، م1516

در غیر از سورة مبارکة حمد معلوم نیست «بسم الله الرّحمن الرّحیم» جزء سوره باشد؛ بنابراین اکتفاء به آن به عنوان یک آیه مجزی نمی باشد. آیت الله خامنه ای (دام ظله)  استفتائات موجود در واحد پاسخ به سؤالات جامعه الزهرا

 

خیر، نمی تواند. آیت الله تبریزی(ره)المسائل المنتخبه، ص169، م456

 

بنابراحتیاط لازم نمی توان در نماز آیات به بسم الله الرحمن الرحیم برای رکوع اکتفا کرد  آیت الله سیستانی (دام ظله) : 

 توضیح المسائل، ص296، م1489

آیا برای پس لرزه ها نماز آیات واجب است؟

هر زلزله ای چه شدید و چه خفیف اگر زلزلة مستقلی محسوب شود و محسوس باشد، نماز آیات جداگانه دارد.

آیت الله خامنه ای (دام ظله) آیت الله بهجت (ره) آیت الله فاضل لنکرانی (ره) آیت الله نوری همدانی (دام ظله)

 

 اجوبة الاستفتائات، ص159، س715

استفتائات آیت الله بهجت، ج2، ص249، س2439

جامع المسائل ، ج2، ص171، س426

هزار و یک مسألة فقهی، ج2، ص57، س173

 

 

 زنی که زمان واجب شدن نماز آیات در حال حیض یا نفاس بوده،بعد از پاک شدنش،چه تکلیفی دارد؟

اگر سبب وجوب نماز آیات، خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی بوده

نماز آیات بر او واجب نیست و قضا نیز ندارد.آیات عظام :امام ،خوئى، تبریزى، گلپایگانى، صافى ، سیستانى،بهجت،سبحانی،وحید خراسانی،مکارم

اگر هنگام کسوف یا خسوف خبردار شده است، بنابر احتیاط واجب، باید قضا نماید و اگر خبردار نشد و کسوف یا خسوف کلى بود، بنابر احتیاط واجب، قضا دارد والّا قضا واجب نیست.آیات عظام: شبیری زنجانی

بنابر احتیاط واجب پس از پاک شدن نماز آیات را بجا آورد.آیات عظام: فاضل

اگر سبب وجوب نماز آیات، زلزله و امثال آن بوده

نماز آیات بر او واجب نیست و قضا نیز ندارد. آیات عظام :امام، خوئى، تبریزى، سیستانى، گلپایگانى، صافى،

باید بعد از پاک شدن، نماز آیات را بخواند،آیات عظام: بهجت

بنابر احتیاط واجب، باید بعد از پاک شدن، نماز آیات را بخواند.آیات عظام{شبیری زنجانی،وحیدخراسانی،فاضل

الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى؛ ج‌2، ص: 27

توضیح المسائل (امام خمینى)؛ ص: 320

رساله توضیح المسائل (شبیرى)؛ ص: 315

جامع الأحکام (صافى)؛ ج‌1، ص: 104

توضیح المسائل (محشى - امام خمینى)؛ ج‌1، ص: 819

استفتاءات (بهجت)؛ ج‌2، ص: 254

رساله توضیح المسائل (سبحانى)؛ ص: 302

توضیح المسائل (وحید)؛ ص: 294

رساله توضیح المسائل (شبیرى)؛ ص: 314

رساله توضیح المسائل (شبیرى)، ص: 315‌

احکام بانوان (مکارم)؛ ص: 64

رساله توضیح المسائل (مکارم)؛ ص: 242

رساله توضیح المسائل (فاضل)؛ ص: 247

                                    تبصره اول: در استفتاءات آیت الله فاضل نظرشان با رساله متفاوت است

جامع المسائل (فارسى - فاضل)؛ ج‌1، ص: 123

سؤال 446: اگر در حال حیض یا نفاس زن، یکى از اسباب وجوب نماز آیات اتفاق افتاد، زن در این حال چه وظیفه‌اى دارد؟

جواب: اگر تا آخر مدتى که خورشید یا ماه باز مى‌شوند پاک نشود و نتواند به جهت عادت نماز را بخواند، بنابر احتیاط مستحب بعد از پاک شدن بخواند و همچنین است نسبت به سایر چیزهایى که موجب نماز آیات مى‌شود.

مقادیر شرعی+محاسبه سن بلوغ

15 سال قمرى 163 روز و 6 ساعت از 15 سال شمسى کمتر است.

9 سال قمرى که 97 روز و 22 ساعت و 48 دقیقه از نه سال ‌شمسى کمتر است.

مقادیر شرعی 1-قمر در عقرب سال 96

اسراف

«یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ، وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛ سورۀ اعراف، آیه 30.

«اى فرزند آدم، زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشد.بخورید و بنوشید ولى هرگز اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمى‌دارد».

قَالَ علی عَلَیْهِ السَّلَامُ : أَلَا وَ إِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ یَرْفَعُ صَاحِبَهُ فِی الدُّنْیَا وَ یَضَعُهُ فِی الْآخِرَةِ وَ یُکْرِمُهُ فِی النَّاسِ وَ یُهِینُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ لَمْ یَضَعِ امْرُؤٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ فَإِنْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ یَوْماً فَاحْتَاجَ إِلَى مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ أَلْأَمُ خَلِیلٍ‌ نهج البلاغة؛ ص: 146

بدانید که پرداخت مال در غیر موردش تبذیر و اسراف است، و این کار شخص را در دنیا سر بلندى مى‏دهد ولى در آخرت موجب سر شکستگى است، او را در دیده مردم با ارزش اما نزد خداوند خوار مى‏کند. کسى مالش را در برنامه غیر حق و نزد غیر مستحق صرف نکرد مگر اینکه خداوند او را از سپاسگزارى همان مردم محروم کرد، و محبّتشان متوجه غیر او گشت، و اگر روزى قدمش بلغزد و به یارى آنان نیازمند شود همان مردم بدترین دوست و پست‏ترین رفیق خواهند بود

امام رضا علیه السلام :

فَلَیْسَ فِیمَا یَنْفَعُ الْبَدَنَ إِسْرَافٌ إِنَّمَا الْإِسْرَافُ فِیمَا أَتْلَفَ الْمَالَ وَ أَضَرَّ بِالْبَدَنِ

در چیزی که برای بدن نافع باشد اسراف نیست و اسراف در چیزی است که مال را تلف کند و به بدن ضرر برساند. من لا یحضره الفقیه؛ ج‌1، ص: 71

 

امام صادق علیه السلام می‏ فرمایند: اسراف آن است که مالش را از بین ببرد و به بدنش صدمه بزند. (مجموعه الاخبار، باب 171 حدیث اول

پرهیز از تجمل گرایی؛ جلوتر از شرع حرکت نکردن؛ مصرف خوب و درست

هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسانها را کشته و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است. و رسولان ما، دلایل روشن برای بنی اسرائیل آوردند، اما بسیاری از آنها، پس از آن در روی زمین، تعدی و اسراف کردند

ما بنی اسرائیل را از عذاب ذلت بار رهایی بخشیدیم• از فرعون که مردی متکبر و از اسرافکاران بود!

فرعونیان، مردمی اسراف گر و متجاوزند.

انواع اسراف

کَذلکَ یُضِلُّ اللّهُ مَن هُو مُسرفٌ مُرتاب».