المحاسن (للبرقی)؛ ج1، ص: 17
إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ
________________________________________
برقى، ابو جعفر، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن (للبرقی)، 2 جلد، دار الکتب
الإسلامیة، قم - ایران، دوم، 1371 ه ق
نهج البلاغة؛ ص: 409
وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَةِ وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَةِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ وَ مَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ
یقین بر چهار پایه استوار است: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیّت ها، پند گرفتن از حوادث روزگار، و پیمودن راه درست پیشینیان. پس آن کس که هوشمندانه به واقعیّت ها نگریست، حکمت را آشکارا بیند، و آن که حکمت را آشکارا دید، عبرت آموزى را شناسد، و آن که عبرت آموزى شناخت گویا چنان است که با گذشتگان مى زیسته است.
________________________________________
گردآورنده فرمایشات امام، امیر المؤمنین، علیه السلام: سید رضى، محمد، نهج
البلاغة، در یک جلد، مؤسسه نهج البلاغه، قم - ایران، اول، 1414 ه ق
وَ الشَّکُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى التَّمَارِی وَ الْهَوْلِ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دَیْدَناً لَمْ یُصْبِحْ لَیْلُهُ وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِی الرَّیْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیَاطِینِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیهِمَا .
شک چهار بخش دارد: جدال در گفتار، ترسیدن، دو دل بودن، و تسلیم حوادث روزگار شدن. پس آن کس که جدال و نزاع را عادت خود قرار داد از تاریکى شبهات بیرون نخواهد آمد، و آن کس که از هر چیزى ترسید همواره در حال عقب نشینى است، و آن کس که در تردید و دو دلى باشد زیر پاى شیطان کوبیده خواهد شد، و آن کس که تسلیم حوادث گردد و به تباهى دنیا و آخرت گردن نهد، و هر دو جهان را از کف خواهد داد.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : اُعبُدِ اللّه َ على الرِّضا .فإن لَم تَستَطِعْ ، ففی الصَّبرِ على ما تَکرَهُ خَیرٌ کثیرٌ .خدا را با خشنودى عبادت کن و اگر نتوانستى چنین باشى ، پس در صبر بر امورى که خوشایند تو نیست، خِیر فراوان است. ( المغنی عن حمل الأسفار : ۲/۱۰۱۴/۳۶۸۶ )
امام على علیه السلام :نِعمَ القَرینُ ، الرِّضا .نیکو همنشینى است خشنودى .( نهج البلاغة : الحکمة ۴ )
امام على علیه السلام: مَن عَتَبَ على الزمانِ ، طالَت مَعتَبَتُهُ .هرکه از زمانه گلایه کند ، گله او به درازا کشد .( عیون أخبار الرِّضا : ۲/۵۳/۲۰۴ )
امام على علیه السلام :أغْضِ عَلى القَذى و إلاّ لَم تَرضَ أبدا .بر ناملایمات چشم فرو بند و گرنه هیچگاه خشنود نباشى .( نهج البلاغة : الحکمة ۲۱۳ )
امام على علیه السلام :إذا لَم یَکُنْ ما تُرِیدُ ، فلا تُبَلْ ما کُنْتَ .هر گاه آن نشد که تو مى خواهى ، پس از وضعى که دارى دلگیر مباش .( نهج البلاغة : الحکمة ۶۹ )
امام على علیه السلام :إذا لَم یَکُنْ ما تُرِیدُ فَأرِدْ ما یَکونُ .هر گاه آن نشد که تو مى خواهى ، پس آنچه را هست بخواه .(غرر الحکم : ۴۰۵۸ )
امام حسن علیه السلام :مَنِ اتَّکَلَ على حُسنِ الاختِیارِ مِنَ اللّه ِ ، لَم یَتَمَنَّ أنّهُ فی غَیرِ الحالِ التی اختارَها اللّه ُ لَهُ .هرکه به حُسن انتخاب خداوند تکیه کند ، جز آن وضعى را که خدا برایش برگزیده است ، آرزوى داشتن وضعى دیگر نکند .
( بحار الأنوار: ۷۸/۱۰۶/۶ )
امام صادق علیه السلام :لَم یَکُن رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یقولُ لِشَیءٍ قد مَضى : لَو کانَ غَیرَهُ !رسول خدا صلى الله علیه و آله هیچ گاه درباره چیزى که گذشته بود نمى گفت: کاش جز این بود!( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۷/۷۵ )
امام صادق علیه السلام :إنّا قَومٌ نَسألُ اللّه َ ما نُحِبُّ فِیمَن نُحِبُّ فَیُعطِینا فإذا أحَبَّ ما نَکرَهُ فِیمَن نُحِبُّ ، رَضِینا .ما خاندانى هستیم که آنچه را براى عزیزانمان دوست داریم از خدا مى خواهیم و خدا به ما عطا مى کند و هرگاه آنچه را ما براى عزیزانمان ناخوش مى داریم ، خدا خوش بدارد، ما هم به آن خشنودیم .( بحار الأنوار: ۸۲/۱۳۳/۱۶ )
امام صادق علیه السلام :رَأسُ طاعَةِ اللّه ِ ، الرِّضا بما صَنَعَ اللّه ُ ، فیما أحَبَّ العَبدُ و فیما کَرِهَ .خشنودى به آنچه خدا مى کند ، چه خوشایند بنده باشد یا ناخوشایند او ، در رأس فرمانبرى از خداست .( بحار الأنوار: ۷۱/۱۳۹/۲۸ )
امام صادق علیه السلام :رَأسُ طاعَةِ اللّه ِ الصَّبرُ و الرِّضا عنِ اللّه ِ فیما أحَبَّ العَبدُ أو کَرِهَ و لا یَرضى عَبدٌ عنِ اللّه ِ فیما أحَبَّ أو کَرِهَ ،إلاّ کانَ خیرا لَهُ .
شکیبایى و خشنودى نسبت به آنچه خدا مى کند ، خواه خوشایند بنده باشد یا نه ، در رأس عبادت خداست و هیچ بنده اى در پیشامدهاى خوشایند و ناخوشایند از خدا خشنود نباشد ، مگر این که آن برایش بهتر باشد .( بحار الأنوار: ۷۱/ ۱۵۸/۷۵ )
امام زین العابدین علیه السلام :أعلى دَرَجةِ الزُّهدِ ، أدنى دَرَجةِ الوَرَعِ و أعلى دَرَجةِ الوَرَعِ ، أدنى دَرَجةِ الیَقینِ و أعلى دَرَجةِ الیَقینِ ، أدنى دَرَجةِ الرِّضا .
بالاترین درجه زهد ، پایین ترین درجه ورع است و بالاترین درجه ورع ، پایین ترین درجه یقین است و بالاترین درجه یقین ، پایین ترین درجه خشنودى [ از خدا ] است .( الکافی : ۲/۱۲۸/۴ )
امام زین العابدین علیه السلام :الرِّضا بمَکروهِ القَضاءِ ، مِن أعلى دَرَجاتِ الیَقینِ .
راضى بودن به قضاى ناخوشایند [خدا] ، از بالاترین درجات یقین است.( التمحیص : ۶۰/۱۳۱ )
امام زین العابدین علیه السلام :الرِّضا بالمَکروهِ ، أرفَعُ دَرَجاتِ المُتّقینَ .راضى بودن به [ قضاى ] ناخوشایند [ خدا ] ، بالاترین درجه پرهیزگاران است ( بحار الأنوار : ۸۲/۱۳۴/۱۷ )
امام على علیه السلام :أجدَرُ الأشیاءِ بصِدْقِ الإیمانِ ، الرِّضا و التَّسلیمُ سزاوارترین چیزها به ایمانِ راستین ، رضا و تسلیم [ در برابر قضاى الهى ] است .( غرر الحکم : ۳۲۴۷ )
امام على علیه السلام :إن عَقَدتَ إیمانَکَ ، فَارْضَ بالمَقْضِیِّ علَیکَ و لَکَ و لا تَرْجُ أحَدا إلاّ اللّه َ سبحانَهُ و انتَظِرْ ما أتاکَ بهِ القَدَرُ .اگر به راستى ایمان دارى ، پس به آنچه به زیان تو و به سود تو حکم (مقدّر) شده است راضى باش و به هیچ کس جز خداوند سبحان امید مبند و منتظر آن چیزى باش که دست تقدیر [ الهى ] براى تو آورد .( غرر الحکم : ۳۷۲۳ )
امام على علیه السلام :نِعمَ قَرِینُ الإیمانِ ، الرِّضا !خشنودى ، خوب همنشینى است براى ایمان !(غرر الحکم : ۹۹۰۱ )
امام حسن علیه السلام :کیفَ یکونُ المؤمنُ مؤمنا و هو یَسخَطُ قِسمَهُ و یُحَقِّرُ مَنزِلَتَهُ و الحاکِمُ علَیهِ اللّه ُ ؟! مؤمنى که از قسمت خود ناخشنود باشد و وضعیت خود را ناچیز شمارد در حالى که حاکم بر او ( تعیین کننده سرنوشتش ) خداست ، چگونه مى تواند مؤمن باشد ( ادّعاى ایمان کند )؟! ( بحار الأنوار : ۴۳/۳۵۱/۲۵ )
امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « سوگند به پروردگار تو که ایمان نداشته باشند ، مگر آن گاه که تو را داور قرار دهند . » ( النساء : ۶۵) ـ فرمود :التَّسلیمُ و الرِّضا و القُنوعُ بقَضائهِ.[ منظور ] ، تسلیم و خرسندى و راضى بودن به قضاى خداست .( مشکاة الأنوار : ۵۲/۵۱ )
امام صادق علیه السلام :اِعلَمُوا أنّهُ لَن یُؤمِنَ عَبدٌ مِن عَبیدِهِ ،حتّى یَرضى عنِ اللّه ِ فیما صَنَعَ اللّه ُ إلَیهِ و صَنَعَ بهِ على ما أحَبَّ وکَرِهَ .بدانید که هیچ بنده اى از بندگانِ خدا هرگز مؤمن نباشد ،مگر آن گاه که به هر خوب و بدى و خوشایند و ناخوشایندى که از خدا به او مى رسد راضى باشد .( بحار الأنوار : ۷۸/۲۱۷/۹۳
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :فی کلام لهُ مع جبرَئیل علیه السلام ـ: قلتُ : فما تَفسیرُ الرِّضا ؟ قال [جَبرئیلُ] : الراضی لا یَسْخَطُ على سیِّدِهِ أصابَ مِنَ الدنیا أم لَم یُصِبْ و لا یَرضَى لِنفسِهِ بِالیَسیرِ مِنَ العَمَلِ .به جبرئیل ـ گفتم : معناى خشنودى چیست؟ جبرئیل گفت : آن که خشنود است ، از آقاى خود ناراحت و دلگیر نمى شود ، خواه به چیزى از دنیا برسد یا نرسد و به کار اندک خود نیز رضایت نمى دهد .( بحار الأنوار : ۶۹/۳۷۳/۱۹ )
امام على علیه السلام :أصلُ الرِّضا ، حُسنُ الثِقَةِ بِاللّه ِ .ریشه خشنودى ، حسن اعتماد به خداست .(غرر الحکم : ۳۰۸۵ )
امام على علیه السلام :کَیف یَرضى بِالقَضاءِ ، مَن لَم یَصدُقْ یَقینُهُ ؟!چگونه به قضا خشنود مى شود ، کسى که یقین راستین ندارد ؟!(غرر الحکم : ۶۹۹۳ )
امام على علیه السلام :الرِّضا ، ثَمَرَةُ الیَقینِ .خشنودى ، میوه یقین است .( غرر الحکم : ۷۲۸ )
امام صادق علیه السلام :إنّ أعلَمَ الناسِ باللّه ِ ، أرْضاهُم بقَضاءِ اللّه ِ .خدا شناسترین مردم ، خشنودترین آنها به قضاى خداست .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۸/۷۵ )
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :،إذا أحَبَّ اللّه ُ عَبدا ، ابتَلاهُ ؛ فإن صَبَرَ، اجتَباهُ
و إن رَضِیَ ، اصطَفاهُ .هرگاه خدا بنده اى را دوست بدارد، مبتلایش گرداند ؛
اگر صبر کرد، او را [ براى خود ] بر مى گیرد و اگر خشنود بود، او را بر مى گزیند .( بحار الأنوار : ۸۲/۱۴۲/۲۶ )
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :ظعْطُوا اللّه َ الرِّضا مِن قُلوبِکُم ؛تَظفَرُوا بثَوابِ اللّه ِ تعالى یومَ فَقرِکُم و الإفلاسِ . دلهاى خود را از خدا خشنود کنید ؛ تا در روز فقر و تهیدستىِ خود به پاداش خداوند متعال دست یابید .( مسکّن الفؤاد : ۸۰ )
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :مَن رَضِیَ مِن الدنیا بما یَکفِیهِ ، کانَ أیسَرُ ما فیها یَکفِیهِ .هرکه از دنیا به اندازه اى که او را کفایت مى کند خشنود باشد، کمترین چیزِ دنیا او را بس باشد .( بحار الأنوار : ۷۷/۱۶۹/۶ )
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :اِرْضَ بِقَسْمِ اللّه ِ؛ تَکُـنْ أغنَى الناسِ .به قسمت خدا راضى باش ؛ تا غنى ترین مردم باشى .( بحار الأنوار:۶۹/۳۶۸/۴ )
امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ بالعافِیَةِ مِمَّن دُونَهُ ، رُزِقَ السَّلامَةَ مِمَّن فَوقَهُ .
هرکه عافیتِ زیر دستش ، خشنودش کند ، از طرف بالا دستش سلامت روزى اش شود .( الأمالی للصدوق : ۵۳۲/۷۱۸ )
امام على علیه السلام :القُنُوعُ ، عُنوانُ الرِّضا .قناعت ، سر لوحه رضاست .( غرر الحکم : ۷۵۹ )
امام حسن علیه السلام :أنا الضّامِنُ لِمَن لا یَهجِسُ فی قَلبِهِ إلاّ الرِّضا أن یَدعُوَ اللّه َ فَیُستَجابَ لَهُ .من براى کسى که جز خشنودى [ از خدا ] در دلش خطور نکند ضمانت مى کنم که دعا کند و دعایش مستجاب شود .( بحار الأنوار : ۱/۱۵۹/۷۵
امام صادق علیه السلام :اِرْضَ بما قَسَمَ اللّه ُ لکَ ؛ تَکُنْ غَنِیّا .به آنچه خدا براى تو قسمت کرده خشنود باش ؛ تا توانگر باشى .( بحار الأنوار: ۷۸/۱۹۲/۶ )
امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ مِنَ اللّه ِ بما قَسَمَ لَهُ ، استَراحَ بَدَنُهُ .هرکه به آنچه خدا قسمت او کرده است خشنود باشد ، تَنَش بیاساید .( بحار الأنوار : ۱/۱۳۹/۲۷
امام على علیه السلام :ما أعجَبَ هذا الإنسانَ : مَسرورٌ بدَرْکِ ما لَم یَکُن لِیَفُوتَهُ ، مَحزونٌ على فَوْتِ ما لَم یَکُنْ لِیُدرِکَهُ ، و لَو أ نّهُ فَکَّرَ لَأبصَرَ ، و عَلِمَ أنّهُ مُدَبَّرٌ ، و أنّ الرِّزقَ علَیهِ مُقَدَّرٌ ، و لاَقتَصَرَ على ما تَیَسَّرَ و لَم یَتَعَرَّضْ لِما تَعَسَّرَ.
این انسان چه شگفت است! با رسیدن به چیزى که از دستش نمى رفت، خوشحال مى شود و براى از دست دادن چیزى که به آن نمى رسید ، اندوهگین مى شود ، حال آن که اگر خوب مى اندیشید، مى فهمید و مى دانست که او را تدبیر و روزى اش را تقدیر کرده اند، و به آنچه برایش آسان است، بسنده مى کرد و به آنچه برایش دشوار است ،نمى پرداخت .( بحار الأنوار : ۷۸/ ۵۴/ ۹۹ )
امام على علیه السلام :اِرضَ ، تَستَرِحْ .راضى باش ، تا به آسایش دست یابى .
( غرر الحکم : ۲۲۴۳ )
امام على علیه السلام :مَن رَضِیَ برِزقِ اللّه ِ ، لَم یَحزَن على ما فاتَهُ .هرکه به روزى خدا خشنود باشد ، براى آنچه از دستش رود اندوهگین نگردد .( نهج البلاغة : الحکمة ۳۴۹ )
امام على علیه السلام :الرِّضا ، یَنفِی الحُزْنَ .خشنودى ، غم و اندوه را مى برد .
( غرر الحکم : ۴۱۰ )
امام على علیه السلام :نِعمَ الطّارِدُ لِلهَمِّ ، الرِّضا بالقَضاءِ !چه خوب اندوه زدایى است ، خشنودى به قضا !( غرر الحکم : ۹۹۰۹ )
امام على علیه السلام :إنّ أهنَأ الناسِ عَیشا مَن کانَ بما قَسَمَ اللّه ُ لَهُ راضِیا .
گواراترین زندگى را کسى دارد که به آنچه خدا قسمت او کرده خشنود باشد .
(غرر الحکم : ۳۳۹۷ )
امام صادق علیه السلام :الرَّوحُ و الرّاحَةُ فی الرِّضا و الیَقینِ و الهَمُّ و الحُزْنُ فی الشَّکِّ و السُّخطِ .خوشى و آسایش در خشنودى و یقین است و غم و اندوه در شکّ و ناخشنودى .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۵۹/۷۵ )
امام على علیه السلام :مَن لَم یَرضَ بالقَضاءِ ، دَخَلَ الکُفرُ دِینَهُ .هرکه راضى به قضا نباشد ، کفر به دین او راه یابد .(غرر الحکم : ۸۹۶۰ )
امام على علیه السلام :إنّ اللّه َ سبحانَهُ یُجرِی الاُمُورَ على ما یَقضِیهِ ، لا على ما تَرتَضِیهِ .خداى سبحان امور را بر اساس قضاى خود جارى مى کند ، نه بر وفق رضاى تو .( غرر الحکم : ۳۴۳۲ )
امام على علیه السلام :أوحى اللّه ُ عزّ و جلّ إلى داوود علیه السلام :یا داوود ! تریدُ و اُرید و لا یکونُ ، إلاّ ما اُرید ؛ فإن أسلَمْتَ لِما اُریدُ ، أعطیتُکَ ما تُرید و إن لَم تُسلِمْ لِما اُرید ، أتعبتُکَ فیما تُرید ثمّ لا یکونُ إلاّ ما اُرید . خداوند متعال به داوود علیه السلام وحى فرمود که :هم تو مى خواهى و هم من ولى آنچه تحقق مى یابد ، خواست من است ؛ پس اگر در برابر خواست من تسلیم باشى ، خواسته تو را برآورده سازم و اگرتسلیم خواسته من نشوى ، تو را در [ راه ] آنچه مى خواهى به رنج در افکنم و سرانجام هم جز خواست من تحقق نیابد.( التوحید : ۳۳۷/۴ )
امام صادق علیه السلام :مَن لم یَرضَ بما قَسَمَ اللّه ُ عزّ و جلّ ، اِتَّهَمَ اللّه َ تعالى فی قَضائهِ .هرکه به آنچه خداوند عزّ و جلّ قسمت کرده خشنود نباشد ، [ در واقع ] خداوند متعال را در قضایش متهم کرده است .( بحار الأنوار : ۷۸/۲۰۲/۳۳ )
امام صادق علیه السلام :مَن رَضِیَ القَضاءَ ، أتى علَیهِ القَضاءُ و هُو مَأجُورٌ
و مَن سَخِطَ القَضاءَ ، أتى علَیهِ القَضاءُ و أحبَطَ اللّه ُأجرَهُ .قضاى خداوند در هر حال جارى مى شود ؛ بنا بر این ، کسى که به آن خشنود باشد ، مأجور است
و کسى که از آن ناخشنود باشد ، خداوند اجرش را از بین مى برد .( بحار الأنوار : ۷۱/۱۳۹/۲۶ )
رسول اکرم صلى الله علیه و آله :
عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِی ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا
أَنْ لَا یَکْسَلَ وَ الثَّانِیَةُ أَنْ لَا یَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا
یَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ إِذَا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ
إِذَا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ وَ إِذَا شَکَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
فَقَدْ عَصَاهُ.
صبور سه نشانه دارد : اول آن که سستى نمى کند ، دوم
آن که افسرده و دلتنگ نمى شود و سوم آن که از پروردگار خود شِکوه نمى کند ؛ زیرا
اگر سستى کند، حق را ضایع کرده، و اگر افسرده و دلتنگ باشد شکر نمى گذارد و اگر از
پروردگارش شکوه کند او را معصیت کرده است .
علل الشرایع، ج2، ص498، ح1
تنبل در لغت به معنای تن‌پرور است؛ کسی که مایل به کار نباشد و تن به کار ندهد و کسی که از کار گریزان است. [1] در زبان عربی واژه‌ی "کسل" مترادف با تنبلی میباشد.[2]
در اصطلاح علم اخلاق، به هرنوع بی‌میلی و بی‌رغبتی به کار، تنبلی نمی‌گویند؛ زیرا در برخی از موارد، عامل گریزانی از کار، ضعف جسمانی و وجود یک بیماری جسمی است و گاهی نیز اهمیت نداشتن یک موضوع خاص در اعتقاد شخصی سبب بی‌رغبتی آن شخص برای انجام آن موضوع است؛ به‌طوری که اگر اهمیت موضوعی برایش قطعی شود، با چابکی و نشاط انجامش می‌دهد و همه‌ی جوانب کار را نیز رعایت می‌کند. از این رو در علوم تربیتی به کسی تنبل اطلاق می‌شود که شخص بدون داشتن کوچک‌ترین ضعف جسمانی، مهم‌ترین کارهای خود را به تأخیر انداخته و یا با اکراه و اجبار انجام می‌دهد.[3]
تنبلی در آیات
در قرآن از کسالت و تنبلی به‌خصوص در کارهای نیک و در راه عبادت خدا، به زشتی یاد شده و این صفت از ویژگی‌های منافقان برشمرده شده است. در دو آیه از آیات قرآن که از واژه‌ی "کُسالی" در توصیف منافقان استفاده شده، بر این معنا دلالت دارد.
«منافقان مى‌خواهند خدا را فریب دهند در حالى که او آنها را فریب مى‌دهد و هنگامى که به نماز برمى‌خیزند، با تنبلی برمى‌خیزند و در برابر مردم ریا مى‌کنند و خدا را جز اندکى یاد نمى‌نمایند!»[4]
«هیچ چیز مانع قبول انفاق‌هاى آنها نشد، جز اینکه آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند، و نماز بجا نمى‌آورند جز با تنبلی، و انفاق نمى‌کنند مگر با اجبار.»[5]
چون نماز وسیله‌ی پیدایش حالت ارتباط با خداوند متعال و ظهور عبودیت و خضوع در مقابل خداوند متعال است، آنکه منافق باشد، چون در باطن کافر و مخالف است و هم طالب ارتباط و توجّه نیست، اگر نمازى مى‌خواند توأم با تکلّف و سستى خواهد بود. افرادی هم که روى عادت نماز می‌خوانند، و هیچ‌گونه علاقه و توجّهى به حقیقت نماز که اظهار عبودیت و خضوع و خشوع است ندارند و از نماز جز حرکات آن را درک نمی کنند، و نماز را چون باری بردوش خود می‌بینند که باید آن را بر زمین نهند، در این خصلت مانند منافقان می‌باشند، و با سستی برای ادای این فریضه‌ی الهی قیام می‌کنند.[6]
تنبلی در احادیث
در سخنان رسول خدا(ص) و ائمه‌ی اطهار(ع) نیز از تنبلی به زشتی یاد شده و همواره سفارش ایشان به دوستان و نزدیکانشان دوری از این صفت ناپسند بوده است:
رسول خدا(ص) به امیرالمومنین(ع) چنین سفارش می‌کند: «ای علی(ع) از دو خصلت دوری کن: آزردگی خاطر و تنبلی...»[7]
این سفارش تنها به امیرمومنان(ع) نیست؛ بلکه توصیه‌ای است برای همه‌ی کسانی که جویای آسایش دنیا و آخرت هستند. برای همین، هرگاه در روایات و سیره‌ی پیشوایان معصوم(ع) توجه و دقت‌نظر می‌شود، مشاهده میگردد که آنها نیز برای به دست آوردن آسایش هر دو جهان و رضایت خداوند مهربان، همواره در کار و تلاش و مجاهدت بوده‌اند و هیچگاه دیده نشد که این بزرگواران بر اثر سستی و تنبلی کار خود را بر دوش دیگران نهند و چون خود را رهبر و پیشوای مردم می‌بینند از تلاش و کوشش باز ایستند.[8]
آثار و نتایج تنبلی
بسیاری از عقب ماندگی‌های انسان‌ها چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی، مرهون همین خصیصه‌ی پلید سستی و بی‌حالی و تنبلی است. در اینجا به برخی از این آثار به عنوان نمونه اشاره میگردد.
أ) ادا نکردن حق
پذیرش حقّ نیازمند ایستادگی و پایداری در راه آن است. بعضی از انسان‌ها گرچه دوست‌دار حق‌اند و میل به ادای وظیفه‌ی خویش در راه اجرای حق دارند، اما تن‌پروری و سستی مانع از انجام وظیفه می‌شود و همین امر سبب میگردد تا نتوانند وظایف خویش را در برابر خود و دیگران انجام دهند.
امام صادق(ع) می‌فرماید:
«از دو صفت بپرهیز؛ ملالت و تنبلى؛ اگر ملول باشى حق را تحمل نکنى و اگر تنبل باشى از اداى حق باز مانى».[9]
حضرت على(ع) می‌فرمایند:
«از تنبلی دورى کنید، زیرا هر کس تنبلی کند، نمی‌تواند حق خداوند را انجام دهد.»[10]
کسی که در ادای حقوق دیگران سستی و تنبلی به خرج دهد، در احقاق حقوق خود نیز کاهل و تنبل خواهد بود. تأمین آزادی و احقاق حق هیچگاه با تنبلی به دست نخواهد آمد.[11]
ب) فقر
از مخرّب‌ترین آثاری که تنبلی به دنبال دارد، دچار فقر شدن است. امیر مومنان(ع) در این باره چنین می‌فرماید:
«آنگاه که همه چیز جفت گشت؛ تنبلى و درماندگى با هم جفت شدند، و "فقر" محصول و ثمره‌ی آن دو گردید.»[12]
فقر و نادارى فکر و اندیشه‌ی آدمیان را به خود مشغول مى‌کند و بنیان‌هاى اخلاقى را به سستى مى‌کشاند و راه کفر و بى‌دینى را مى‌گشاید. به درستى که نزدیک است کار فقر به کفر بکشد، و آن که معاش ندارد، اعتقاد به معاد هم ندارد.[13]
ج)سربار دیگران شدن
از دیگر آثار و نتایجی که تنبلی به همراه دارد، محتاج و سربار دیگران بودن است.
امام صادق(ع) فرمود:
«در فراهم آوردن معیشت خود تنبل مباش، که بار دوش دیگرى خواهى شد.»[14]
با روحیه خواهش از دیگرى نمى‌توان به خود باورى رسید. با تکیه به دیگران نمى‌توان راه دشوار «حیات طیبه» را هموار نمود. آنکه خود را محتاج دیگران یابد فاقد امید و نشاط و اراده است. انسان‌هایى که از درون زبون و خوار مى‌شوند، در رویارویى با مشکلات بیرونى فاقد توانایى لازم برای حل آن‌هایند.[15]
د)بی بهره از دنیا و آخرت
امام کاظم(ع) می‌فرماید، پدرم(ع) در سفارشی که به یکی از فرزندانش داشت چنین فرمود:
«از تنبلى و ملالت بپرهیز! چه این دو، تو را از دست یافتن به بهره‌ات از دنیا و آخرت، باز مى‌دارند.»[16]
آنان که زندگى خود را به تنبلی مى‌آلایند و از تلاش و کوشش در زندگى این جهانى باز مى‌مانند، زندگى آن جهانى خود را نیز تباه مى‌سازند؛ زیرا کسى که نتواند براى زندگى ملموس و نزدیک خود برنامه‌ریزى کند، چگونه مى‌تواند براى زندگى ناملموس و دور خود برنامه‌ریزى نماید؟
امام باقر(ع) می‌فرماید:
«از مردى نفرت دارم که در کار دنیاى خود تنبل باشد. آن کس که در کار دنیاى خویش تنبل است، در کار آخرتش تنبل‌تر خواهد بود.»[17]
ه)نرسیدن به آرزوها
حضرت علی(ع) می‌فرماید:
«هرکه سستی و تنبلیش استمرار یابد، به آرزویش نرسد.» [18]
آدمی در مسیر زندگیش در پی آرزوهایی است که همیشه فکرش را به خود مشغول می‌دارد. اگر این آرزوها دور و دست نیافتنی نباشد، امید به زندگی و تلاش و کوشش را بیشتر می‌کند.[19] اما انسان سست و تنبل فرصت‌ها را از دست داده، در نتیجه به هیچ‌یک از آرزوهای خود دست نمی‌یابد و همین امر سبب یأس و ناامیدی شده افسردگی را به همراه خواهد داشت.
و) برآورده نشدن حاجات
امام صادق(ع) به سفیان ثوری فرمود:
«... از پیامبر(ص) چنین رسیده است: "گروه‌هایى از امّت من دعایشان مستجاب نمى‌شود: ... و مردى که در خانه مى‌نشیند و مى‌گوید: پروردگارا! روزى مرا برسان! و به طلب روزى بیرون نمى‌رود.
خداى بزرگ به او مى‌گوید: اى بنده من! آیا راه را برای تو هموار نکردم و بدن سالم به تو ندادم، تا دنبال کار روى و روزى خود را به دست آورى؟..."» [20]
عوامل تنبلی
خودکم‌بینی، توقع بیش از حد از خود، پایین بودن سطح تحمل، کمال‌طلبی وسواس‌گونه، اشتیاق به لذت‌جویی کوتاه مدت، عدم اعتماد به نفس، نارضایتی از وضع موجود، عدم تسلط بر کار، نگرش منفی به کار، نگرش غیر واقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسؤولیت در برابر دیگران، لجبازی با دیگران، پرخاشگری انفعالی و ... همگی از عواملی هستند که سبب بروز تنبلی و سستی در افراد مختلف می‌شوند.[21]
شیوه‌های درمان تنبلی
أ) اندیشه در آثار تنبلی
برخی از انسان‌ها چون هیچگاه در رفتارهای گذشته‌ی خویش نمی‌اندیشند و محاسبه‌ای در مورد اعمال خود ندارند، در نتیجه هیچ توجهی به فرصت‌های از دست داده شده و بلاهایی که در اثر تنبلی برسرشان آمده ندارند. گوشزد نمودن آثار مخرّبی که تنبلی به همراه دارد، می‌تواند برای این گروه از افراد، به عنوان قدم اوّل در راه مبارزه با تنبلی محسوب شود. امام حسن(ع) می‌فرماید:
«بندگان خدا! از خدا پروا کنید، و در طلب (سعادت و نجات) پیش از فرا رسیدن دوران پیرى بکوشید و قبل از نزول عذابها و رسیدن (مرگ) در هم کوبنده‌ی لذت‌ها، به عمل بشتابید که نعمت دنیا نپاید و مصیبت‌هایش ایمنى ندارد.»[22]
ب)ریشه‌یابی
گام دوّم در این مسیر ریشه‌یابی است؛ یعنی با تفکر و تأمل در خود می‌توان به دست آورد که چه عاملی مسبب اصلی تنبلی است. گرچه در برخی موارد یافتن عامل، خود کار دشواری است، اما مشاوره با دانشمندان علم اخلاق و روان‌شناسان در این مورد می‌تواند کمک بزرگی محسوب گردد.
ج)قصد و اراده‌ی جدّی
وقتی شخص گرفتار به تنبلی با تفکّر در آثار تنبلی متنبه شد و سپس عوامل آن را شناخت و با آنها به مقابله برخواست، حالا وقت تصمیم جدّی برای مبارزه با آن است. امیر مومنان علی(ع) می‌فرماید:
«با عزم و اراده‌ی جدّی به مخالفت با سستی برخیزید»[23] و «درد سستی در قلبت را با داروی عزم و اراده‌ی جدی درمان کن.»[24]
جناب فیض کاشانی می‌فرماید:
«بدان کسى که دو برادر غایب دارد که ورود یکى را در فردا و ورود دیگرى را پس از یک ماه یا یک سال انتظار دارد براى دیدار برادرى که پس از یک ماه یا یک سال دیگر وارد مى‌شود خود را آماده نمى‌کند بلکه آماده دیدار برادرى مى‌شود که فردا وارد خواهد شد. پس آمادگى نتیجه قرب انتظار است. کسى که منتظر رسیدن مرگ پس از گذشت یک سال دیگر است دلش به آنچه در این مدت است مشغول مى‌شود و آنچه را پس از آن است فراموش مى‌کند. سپس در هر روز که بامداد مى‌شود منتظر یک سال تمام است و روزى را که گذشته از این مهلت کم نمى‌کند و همین امر مانع او مى‌شود که به عمل بشتابد، چه وى همواره مجال وسیعى در این یک سال براى خود تصور مى‌کند و در نتیجه عمل را به تأخیر مى‌اندازد.»[25]
د)اولویّت سنجی
تقسیم بندی کارها از جهت اولویّت انجام آنها، این امکان را می‌دهد که شخص در فرصت باقی مانده کارهایی را که از نظر اولویّت در سطوح نخستین قرار دارند را در رأس برنامه‌های خویش قرار دهد و آنها را به پایان رساند. پایان یافتن یا در مسیر اجرای صحیح قرار گرفتن آنها بسیاری از دل‌مشغولی‌ها و نگرانی‌های انسان را کم خواهد نمود. این روال انسان را از این فکر که نمی‌تواند کارها را در وقت مقرّر انجام دهد نجات می‌دهد و نور امید و نشاط تازه‌ای را ایجاد می‌کند. حضرت علی(ع) می‌فرماید:
«فرصت مى‌گذرد مانند گذشتن ابر، پس دریابید فرصتهاى خیر را.»[26]
ه)پرهیز از خیال‌پردازی
لازمه‌ی جدّیت در کارها دورى از آرزو و خیال در حین عمل و اهتمام بر کار و تلاش است. براى رسیدن به مقصد، به کار و تلاش باید تکیه کرد، نه به آرزو و خیال؛ زیرا این ویژگى‌ها انسان را از جدّیت باز مى‌دارد و به امور واهى دلخوش مى‌سازد. خاصیت آرزو و خیال آن است که فرد و جامعه را از عمل و اقدام باز مى‌دارد و او را بار دیگر به سستى و تباهى سوق مى‌دهد.[27]
امیر مومنان(ع) می‌فرماید:
«کسی که آرزویش را طولانی کند، کارش را بد انجام می‌دهد.»[28]
و) هم‌نشینی با افراد با اراده
هم‌نشینی با انسان‌های بااراده و افراد پرکار تأثیر بسیار زیادی در دور کردن عادت زشت تنبلی و سستی در انسان دارد. بسیار مشاهده می‌شود که انسان هایی در اثر مصاحبت و دوستی با افرادی که دارای روحیه‌ای عالی هستند، دچار تحوّل چشم‌گیری در مسیر زندگیشان شده و تبدیل به افراد با همّتی می‌شوند.[29]
نویسنده
محمد سودی
